شنبه ۰۳ آذر ۱۴۰۳
قفقاز منطقه ای استراتژیک، واقع بین غرب دریای خزر و شرق دریای سیاه، هم مرز با ایران در شمال غربی، و فدراسیون روسیه در شمال، منطقه ای نا آرام و حساس است که پس از آغاز جنگ دوم آذربایجان با ارمنستان از نوامبر 2020 همچنان ناآرام و بی ثبات است.
در آستانه فروپاشی اتحاد شوروی، منطقه قره باغ کوهستانی (منطقه ای عمدتا ارمنی نشین در دورن خاک جمهوری آذربایجان و مجاور مرزهای شرقی ارمنستان)، با اعتراض دامنه داری که به دوره شوروی باز می گردد، مخالف تقسیمات دوره شوروی و خواهان استقلال یا پیوستن به جمهوری ارمنستان شد، موردی که جمهوری آذربایجان قویا با آن مخالفت کرده و این موضوع را بهانه محاصره اقتصادی این منطقه و برخورد قهری با جنبش استقلال طلبانه آن کرد.
در نهایت با کمکهای تسلیحاتی ارتش ارمنستان به نیروهای جدایی طلب قره باغ، منطقه درگیر جنگی خانمان سوز شد که تا ماه می 1994 طول کشید و موجب آوارگی صدها هزار نفر در هر دو سوی مرز و تلفات انسانی و کشت و کشتار بیگناهان و تخریب زیرساختهای اقتصادی و بحران انسانی شد. در این تاریخ قره باغ به نام «جمهوری مستقل آرتساخ» اعلام استقلال کرد.
شورای امنیت سازمان ملل با اعلام آتش بس، مسئولیت امور را به سازمان امنیت و همکاری در اروپا سپرد. این سازمان «گروه مینسک» را با شرکت دوازده کشور به ریاست مشترک سه عضو دائم شورای امنیت یعنی روسیه(همجوار منطقه)، ایالات متحده(ابر قدرت جهان) و فرانسه(به عنوان نماینده اتحادیه اروپا) برای اداره امور مرتبط با آتش بس و مذاکرات دیپلماتیک برگزید. ارامنه ساکن در قره باغ دارای سابقه تاریخی و طولانی در این منطقه هستند و مسیحیت در قرن چهارم، سه قرن پیش از ورود اسلام به قفقاز، در منطقه قره باغ پیروانی داشته است.
نکته مهم اینکه از آغاز تقسیمات اداری-سیاسی قفقاز در دوره شوروی از ابتدای دهه 20 قرن 20 (بدو ورود ارتش سرخ به قفقاز جنوبی)، ارامنه نسبت به قرار دادن منطقه قره باغ کوهستانی در ترکیب جمهوری آذربایجان به دولت شوروی اعتراض داشتند.
در نهایت در دوره استالین با اجبار به ارامنه و دادن امتیاز به جمهوری آذربایجان شوروی، با اعطای وضعیت «استان خودمختار» به قره باغ در داخل خاک آذربایجان و اعطای «جمهوری خود مختار» به منطقه نخجوان (بخشی از خاک آذربایجان که توسط خاک ارمنستان شوروی از خاک اصلی جمهوری آذربایجان شوروی جدا مانده بود)، نوعی آرامش نسبی برقرار بود.
اگر چه در آغاز آرامشی نسبی برقرار شد، ولی طی دهه ها، ارامنه از این تقسیمات ناراضی بودند و جمهوری آذربایجان شوروی به نوعی با مماشات با ارامنه اوضاع را مدیریت می کرد.
قرار داشتن استان خود مختار در درون قلمرو حاکمیتی جمهوری آذربایجان شوروی ارتباط ارامنه قره باغ با سرزمین جمهوری ارمنستان شوروی را تحت کنترل آذربایجان قرار می داد و نظامات اداری دوره شوروی نمی توانست خواسته های فرهنگی-قومی ارامنه قره باغ را در درون یک کشور با اکثریت مسلمان و آذری زبان فراهم آورد. این نارضایتی تحت نظارت و کنترل شدید ساختارهای امنیتی-نظامی شوروی آتشی زیر خاکستر بود و مترصد فوران.
درگیری بین ارمنستان و آذربایجان منجر به اشغال قلمرو استان قره باغ کوهستانی توسط ارامنه و در طی عملیاتی با اشغال پنج استان همجوار استان قره باغ کوهستانی و مجموعا 20 درصد از خاک آذربجان و اتصال آن به قلمرو جمهوری ارمنستان شد.
در نهایت به ابتکار شورای امنیت سازمان ملل، آتش بسی در ماه می 1994 برقرار و از سوی این شورا مسئولیت حفظ آتش بس و ترتیبات امور به عهده گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری در اروپا گذاشته شد که دوازده کشور در آن عضویت داشتند و ریاست آن به سه کشور روسیه(همجوار منطقه)، ایالات متحده و فرانسه(خارج از منطقه) یعنی سه کشور عضو دائم شورای امنیت سپرده شد.
در این مدت در قره باغ کوهستانی جمهوری خودخوانده آرتساخ تشکیل شد که بجز جمهوری ارمنستان از سوی هیچ کشوری مورد شناسایی قرار نگرفت و دفتری هم در واشنگتون برقرار بود. طی 25 سال گذشته با وجود مساعی گروه مینسک و ترتیبات نشست‌های دوجانبه و چند جانبه ارمنستان و آذربایجان، توفیقی حاصل نشد و مجاری دیپلماتیک به بن بست رسیدند. در طی این سالها، درگیری هایی کوتاه مدت و مقطعی بین دو طرف در خط تماس اتفاق افتاد، ولی منطقه همچنان در وضعیت نه صلح و نه جنگ قرار داشت.
در ماه نوامبر سال2020 ارتش جمهوری آذربایجان با کمکهای تسلیحاتی و مشاوره نظامی ارتش ترکیه و اسرائیل حمله گسترده ای را معروف به جنگ قرن 21 با جعلیه ارمنستان در مناطق اشغالی آغاز کرد همه مناطق اشغالی از ارامنه پاکسازی و تصرف شد .ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه با دعوت از طرفین، اعلام آتش بس و موافقتنامه ای در 9 ماده به امضا آنان رساند.
در بند 5 این موافقتنامه آذربایجان با در اختیار گذاشتن دالانی به نام «دالان لاچین» امکان ارتباط ارامنه داخل قره باغ را با ارمنستان تضمین و در مقابل در بند 9 ارمنستان امکان ارتباط زمینی بین جمهوری خودمختار نخجوان در غرب و خاک اصلی جمهوری آذربایجان در شرق را با گذر از خاک خود به طول حدود 41 کیلومتر (کریدوری که بعد ها زنگه زور نام گرفت) به موازات مرز با جمهوری اسلامی ایران در شمال رود ارس، برقرار می سازد.
یادآوری می شود که تا پیش از طرح این ماده، از آغاز انسداد ارتباط جمهوری خودمختار با خاک اصلی جمهوری آذربایجان از سالهای 1988 به بعد تا کنون، با گذر از قلمرو جمهوری اسلامی ایران بر قرار می شد و می شود که آذری ها با استفاده از این فرصت، بین دو سو ارتباط برقرار می کردند (و اکنون نیز برقرار می کنند) و هیچگاه قدردان ایران هم نبوده اند.
این دو کشور امروزه با طرح «دالان زنگه زور» به زعم خود می خواهند ارتباط شرق و غرب منطقه را با گذر از آن فراهم آورند و جمهوری اسلامی ایران را از ارتباط با ارمنستان و کریدوری شمالی-جنوبی با اروپا محروم سازند. این دو کشور(ترکیه و آذربایجان) ادعا می کنند در صورت مخالفت ارمنستان، آنان با اشغال سرزمینی جمهوری ارمنستان، این دالان را برقرار خواهند کرد.
موضع رسمی جمهوری اسلامی ایران در این زمینه، حفظ آرامش و توجه به تعریف حقوقی کریدور، مخالفت با هر نوع تغییرات ژئوپلیتیکی و مرزی منطقه است و برای استیفای حقوق خود از همه ابزارهای در اختیار استفاده خواهد کرد و نیروهای مسلح ایران آماده رفع هر گونه تهدیدات امنیت ملی در محل بروز تهدید است. مرز مشترک ایران و ارمنستان خدشه ناپذیر و غیر قابل تغییر است.