نظر مشهور فقها در باب «سفر» در ماه رمضان

مشهور فقهاى ما سفر در ماه مبارك رمضان را جایز می دانند. براى اين نظريّه روايات متعدّدى وجود دارد که اين روايات بر دو گونه است: 1. رواياتى كه به طور مطلق دلالت بر جواز سفر در رمضان دارد. 2. رواياتى كه مسافرت راحتّى براى امور مستحبّى تجويز مىكند. در نتيجه سفر در ماه رمضان به قصد فرار از روزه، و قضاى آن در ماه بعد، مشروع و مباح است، و از نظر شرع مقدّس مانعى ندارد.

پاسخ تفصیلی:

مشهور بين فقهاى ما جواز سفر در ماه مبارك رمضان است. براى اين نظريّه به روايات متعدّدى ـ كه دلالت بر جواز مشايعت دوست و رفيق مسافر (كه يك كار مستحبّى است) يا مشايعت مسافر كربلا و مانند آن دارد ـ مى توان استناد جست، اين روايات بر دو گونه است:

اوّل: رواياتى كه به طور مطلق دلالت بر جواز سفر در رمضان دارد.

دوّم: رواياتى كه مسافرت را حتّى براى امور مستحبّى تجويز مى كند. به اين روايات توجّه كنيد.

1. 
   1. محمّد بن مسلم از امام باقر(علیه السلام) چنين نقل مى كند: «اِنَّهُ سُئِلَ عَنِ الرَّجُلِ يُعْرَضُ لَهُ السَّفَرُ في شَهْرِ رَمَضانَ وَ هُوَ مُقيمٌ وَ قَدْ مَضى مِنْهُ اَيَّامٌ، فَقالَ: لابَأْسَ بِاَنْ يُسافِرَ وَ يُفْطِرَ وَ لا يَصُومَ»(1)؛ (از امام(علیه السلام) درباره وظیفه شخصی که مقیم است و در ماه رمضان برایش مسافرتی پیش می آید، سوال شد. درحالیکه چند روزی از ماه رمضان نیز گذشته است. ایشان فرمودند: می تواند به سفر رود و روزه نگیرد). اين روايت، روشن ترين حديث اين بحث از جهت سند و دلالت مى باشد؛ سند آن معتبر و دلالتش مطلق و عام است.
2. 
   2. «حلبى» در روايت صحيحى به نقل از امام صادق(علیه السلام) مىگويد: «سَألْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَدْخُلُ شَهْرَ رَمَضانَ وَ هُوَ مُقيمٌ لا يُريدُ بَراحاً ثُمَّ يَبْدُو لَهُ بَعْدَ ما يَدْخُلُ شَهْرُ رَمَضانَ اَنْ يُسافِرَ فَسَكَتَ، فَسَأَلْتُهُ غَيْرَ مَرَّةٍ، فَقالَ: يُقيمُ أَفْضَلُ إلّا أنْ تَكُونَ لَهُ حاجَةٌ لابُدَّ لَهُ مِنَ الْخُرُوجِ فيها أوْ يَتَخَّوفَ عَلَى مالِهِ. و رواه الكليني، عن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، عن حمّاد، عن الحلبي، مثله»(2)؛ (از امام(علیه السلام) درباره شخصی که مقیم است و قصدی برای سفر نداشته، اما بعد از ورود ماه رمضان تصمیم به سفر می گیرد، سؤال کردم. امام(علیه السلام) پاسخی نداد. باز همان سؤال را تکرار کردم. ایشان فرمودند: بهتر است که به سفر نرود؛ مگر اینکه ناچار باشد به مسافرت رود یا بر مالش بترسد).
3. 
   اين روايت دو سند دارد. يك سند آن را مرحوم «صدوق» در «من لا يحضره الفقيه» نقل كرده، و سند ديگر را مرحوم «كلينى» در «كافى» آورده، و هر دو سند صحيح است. بنابراين، روايت مذكور از نظر سند معتبر است. و امّا از نظر دلالت، روايت معناى وسيعى دارد. و بعيد نيست كه حتّى شامل كسى كه به قصد فرار از روزه مسافرت مى كند نيز بشود؛ زيرا جمله «لايريد براحاً» بدين معناست كه تصميمى براى سفر نداشت، سپس تصميم به مسافرت گرفت؛ نه اين كه كارى يا عذرى برايش حاصل شده باشد.
4. 
   بنابراين، روايتِ صحيحِ فوق دلالتش بر جواز سفر در ماه مبارك رمضان روشن است.
5. 
   آرى، بايد اذعان كرد كه اين حديث چنين سفرى را مكروه مى شمرد. علاوه بر اين، مى توان به قرينه ى اين روايت، ساير احاديثى كه سفر در ماه مبارك را نهى مى كند، حمل بر كراهت نمود.
6. 
   3. على بن ابى حمزه از ابو بصير نقل مىكند كه او گفت: «سَأَلْتُ أبا عَبْدِاللهِ(علیه السلام) عَنِ الخُرُوجِ إذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ، فَقالَ: لا، إلّا فِيما أُخْبِرُکَ بِهِ: خُرُوجٌ إلى مَكَّةَ أوْ غَزْوٌ في سَبيلِ اللهِ، أوْ مالٌ تَخافُ هَلاكَهُ أوْ أخٌ تَخافُ هَلاكَهُ وَ اَنَّهُ لَيْسَ أخاً مِنَ الأبِ وَ الاُمّ»(3)؛ (از امام(علیه السلام) درباره سفر در ماه رمضان پرسیدم؛ ایشان فرمود: نه مگر برای سفر مکه یا جهاد در راه خدا یا برای مالی که می ترسی از بین برود یا برادری که می ترسی هلاک شود و بدان که منظور فقط برادر نَسَبی نیست).
7. 
   اين روايت به خاطر وجود على بن ابى حمزه بطائنى در سند آن، ضعيف است. امّا از جهت دلالت، هر چند ابتداى روايت توهّم نهى از سفر را دارد، ولى با توجّه به ذيل آن، كه سفر حج را استثنا مىكند، و «حج» در اين روايت مطلق است و شامل حجّ واجب و مستحب مىشود،(4) معلوم مى گردد كه آن نهى، نهى تحريمى نيست؛ بلكه به معناى كراهت است. بنابراين، حديث فوق نيز دلالت بر جواز سفر در ماه مبارك دارد؛ هر چند آن را مكروه مى شمرد.
   4. مرحوم صدوق در كتاب «مقنع» مى گويد: «سُئِلَ أبوُ عَبْدِاللهِ(علیه السلام) عَنِ الرَّجُلِ يَخْرُجُ يُشَيِّعُ أخاهُ مَسيرَةَ يَوْمَيْنِ أوْ ثَلاثَةً فَقالَ: إنْ كانَ في شَهْرِ رَمَضانَ فَلْيُفْطِرْ، قُلْتُ: أيُّهُما أفْضَلُ يَصُومُ أوْ يُشَيِّعُهُ؟ قالَ: يُشَيِّعُهُ، إنَّ اللهَ قَدْ وَضَعَ عَنْهُ الصَّوْمَ إذا شَيَّعَهُ».(5)
8. 
   بدرقه و تشييع برادر مومن از مستحبّات است، ولى در عين حال امام معصوم(علیه السلام) سفر براى اين كار را در ماه مبارك رمضان مجاز مى داند، بلكه آن را ترجيح مى دهد. روشن است كه اگر سفر در اين ماه جايز نبود، آن را براى يك امر مستحب مجاز نمى شمردند. بنابراين، روايت فوق نيز دلالت بر جواز سفر در ماه مبارك رمضان مى كند.
9. 
   جمع بندى روايات
10. 
    بعضى روايات فوق از نظر سند معتبر، و بعضى ضعيف السند بود. به علاوه، چون متضافر است و موافق فتواى مشهور اصحاب مى باشد، ضعف سند برخى از آن روايات، ضررى نمى زند، بنابراين، مجموعه روايات معتبر است.
11. 
    ولى از نظر دلالت بر دو دسته هستند: برخى از آنها سفر در ماه مبارك رمضان را تجويز مى كند، و برخى نهى مى نمايد. و همانطور كه گفته شد، اين روايات حمل بر كراهت مى شود، و شاهد بر اين مطلب دو چيز است:
12. 
    الف: روايتى كه ترك سفر را افضل و بهتر از مسافرت مى دانست.(6)
13. 
    ب: رواياتى كه به مختصر بهانه اى اجازه سفر و شكستن روزه را مى دهد؛ مثلاً براى بدرقه برادر مؤمن و مانند آن، كه رواياتش گذشت.
14. 
    نتيجه اين كه سفر در ماه رمضان جايز است؛ ولى اگر بدون عذر باشد تا روز بيست و سوّم مكروه، و پس از آن كراهت ندارد.
15. 
    و امّا اگر به قصد فرار از روزه باشد چطور؟
16. 
    ظاهر روايات سابق اين است كه جواز سفر در صورتى است كه حاجتى به سفر باشد؛ ولى در بين ادلّه دو دليل داريم كه شامل اين فرض هم مى شود:
    1. صحيح حلبى كه در آن روايت جمله زير ديده مىشود: «ثُمَّ يَبْدُو لَهُ... اَنْ يُسافِرَ»(7) كه اين جمله، سفر به قصد فرار از روزه را هم شامل مى شود.
    2. اطلاق آيه شريفه «وَ مَنْ كانَ مَريضاً اَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ اَيّامٍ اُخَرَ»(8) نيز شامل محلّ بحث مى شود، چون هنگامى كه سفر كرد ـ به هر انگيزهاى كه باشد ـ آيه شاملش مى گردد، و بايد روزهاش را افطار كند، و بعداً قضا نمايد.
17. 
    نتيجه اين كه: اين حيله، يا به تعبير صحيحتر چاره جويى، یعنی سفر در ماه رمضان به قصد فرار از روزه، و قضاى آن در ماه بعد، مشروع و مباح است، و از نظر شرع مقدّس مانعى ندارد.(9)

پی نوشت:
(1). تهذيب الأحكام، طوسى، محمد بن الحسن‏، محقق / مصحح: خرسان، حسن‏، دار الكتب الإسلامية‏، تهران، 1407 قمری‏، چاپ: چهارم‏‏، ج ‏4، ص 228، باب (حكم المسافر و المريض في الصيام).

(2). الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق‏، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، آخوندى، محمد، دار الكتب الإسلامية، تهران، ‏1407 قمری، چاپ: چهارم، ج ‏4، ص 126، باب (كراهية السفر في شهر رمضان).
(3). من لا يحضره الفقيه‏، ابن بابويه، محمد بن على‏، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسين‏، قم،‏ 1413 قمری‏، چاپ: دوم‏، ج ‏2، ص 139، باب (ما جاء في كراهية السفر في شهر رمضان).
(4). حركت در ماه مبارك، شايد به خاطر دورى راه بوده است.
(5). من لا يحضره الفقيه، همان، ج ‏2، ص 140، باب (ما جاء في كراهية السفر في شهر رمضان).
(6). الكافي، همان، ج 4، ص 126، باب (كراهية السفر في شهر رمضان).
(7). من لا يحضره الفقيه، همان، ج ‏2، ص 139، باب (ما جاء في كراهية السفر في شهر رمضان).
(8). سوره بقره، آيه 185.
(9). گردآوری از کتاب: حيله هاى شرعى و چاره جويى هاى صحيح‏، مكارم شيرازى، ناصر، تهيه و تنظيم: عليان نژادى، ابوالقاسم، مدرسة الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم‏، 1428 قمری، چاپ: دوم‏، ص 78.
تاریخ انتشار: « 1396/06/21 »