رازهای پوشش و چادر زنان در فرهنگ یونانی باستان/ پیش‌درآمدی بر حجاب در ادیان ابراهیمی

به گزارش صدآنلاین؛ مسالۀ شرعی «حجاب» برای بانوان به خصوص بخشی از آن مانند «حجاب سَر»، تنها مربوط به آیین حیات بخش اسلام و آموزه های الهی و نجات بخش این شریعت نیست بلکه در ادیان دیگر نیز پیشتر از اسلام همچون «مسیحیت» و «یهودیت» بدان پرداخته و به این امر عنایت ویژه ای شده لکن به مرور زمان و به دلایل مختلف فرهنگی یا سیاسی، این حُکم در میان پیروان هر سه «دین ابراهیمی» کم رنگ یا محل کشمکش و حتی نفی شده است.

در اخبار اسلامی نقل است که روزی یکی از زنان هم روزگار پیامبر اسلام(ص) برای رفع مشکل خانوادگی خود به سوی خانۀ آن حضرت (ص) رهسپار شد. روایتگران و ناقلان اخبار در بخشی از این روایت تاریخی به مطلبی اشاره نموده اند که بیانگر نوع پوشش این زن و متعاقب آن تن پوش مورد تأیید زنان در آن عصر از سوی رسول اکرم(ص) بوده است.

«… تَبَرْقَعَتْ‏ وَ أَخَذَتْ عَلَى رَأْسِهَا رِدَاءً وَ خَرَجَتْ سَائِرَهً إِلَى دَارِ رَسُولِ اللَّه…»‏  [۱]

(آن زن «بُرقَع» (روبَنده) خود را پوشید و «رِداء» را بر روی سر گرفت و به جانب منزل رسول خدا(ص) رهسپار شد! …)

این خبر نشان می دهد در صدر اسلام چنین پوششی وجود داشته و آن زن با پوششس که مورد تأیید رسول خدا (ص) بوده به محضر ایشان شرفیاب شده است.

«ابن عباس» (م. ۶۸ق.) از اصحاب پیامبر (ص) و همچنین از مصاحبان و شاگردان امیر مؤمنان حضرت علی (ع) در بیانی، اختصاصاً در مورد کیفیت پوشش «رِداء» که در مقام جامه و لباس آن زن در خبر پیش گفته بود چنین گفته است:

«الرداء الذی یستر من فوق إلى أسفل»  [۲]

( «رِداء» [ پوششی است که]  از بالا تا پایین [ بدنِ زن] را می پوشاند.)

در اصطلاح باستان شناسان، به بازۀ زمانیِ سه قرن قبل از میلاد حضرت مسیح(ع) تا قبل از ولادت ایشان، دوران «هِلِنی» یا ایام «هِلِنیستی» گفته می شود. این عصر، با دوران فرمانروایی «اسکندر» و فتوحات وی از «مصر» تا «هند»، شروع شد و بدین صورت فرهنگ و اندیشه های «یونان باستان» در اثر این کشورگشایی ها در  پهنه و گستره ای عظیم، شیوع پیدا کرد و این تأثیرات همچنان تا قبل از میلاد مسیح(ع) توسط جانشینان وی و دیگر حکمرانان و زمامداران در این ممالک، تداوم و جریان داشته است. [۳]

نکته ای که در این میان مورد غفلت واقع شده و در جایی ندیدم که بدان پرداخته شود، کشف آثاری کهن و یادگارهایی نفیس از دنیای باستان است که در آن نمونه ها، زنان دارای «حجاب کامل» و به خصوص «حجاب سر» بوده اند، چیزی شبیه به همان پوشش «رِداء» که در صدر اسلام رایج بوده است و ما از آن یاد کردیم یا به عبارتی پوششی شبیه به برخی همین زنان چادریِ ایرانی و عرب امروزی که البته در فرهنگ عربی به آن «عَباء» نیز می گویند.

این آثار باستانی که در دنبالۀ مقال بدان ها خواهیم پرداخت و تصاویر آن را ارائه می نماییم، مدرک وگواهی آشکار بر دیرینگی و قدمت این پوشش در جوامع مختلف بشری وهمچنین توجه خاص به پوشیدگی زن در آن اعصار و اَزمان پیش از ظهور آیین های مسیحیت و اسلام بوده است.

با نمونه هایی که در ادامه تقدیم می شود می توان به روشنی گفت، «حجاب سر» حتی در «فرهنگ هلنیستی» یا به عبارتی همان فرهنگ با شکوه و تأثیرگذارِ یونانی قدیم نیز وجود داشته است. اگر چه این فرهنگ بیشتر با پرستش های شرک آلود «چند خدایی» شناخته شده و هیچ ربطی به آیین های «توحیدی» یا «ابراهیمی» نداشته است ولی در آن پوشش و تنپوش کامل وجود داشته است.

فرهنگی که سه یا چهار قرن قبل از ولادت حضرت مسیح(ع)  ظاهر شده و به روشنی معلوم است که پیش از طلوع دو آیین ابراهیمیِ مسیحیت و اسلام حضور و بروز تمدنی داشته است.

تصاویر مجسمه های چادری که به زودی نمایش داده می شود به سه دستۀ تندیس های «سفالین»، «سنگی» و «برنزی» تقسیم می شود و در این مقاله تنها به زنان چادری و محجبه در بازۀ زمانی «دوران هلنی» خواهیم پرداخت و همین طورلازم به ذکر است که تصاویر و مشخصات این مجسمه ها تنها از یک موزه و آن هم از موزۀ ارزشمند «مترو پولیتن» شهر «نیویورک» در کشور «آمریکا» انتخاب شده است و اگر در همۀ موزه های جهان این موضوع تحقیق و بررسی بیشتر و دقیق تر می شد قطعاً نمونه های فراوانی چه از این فرهنگ و چه از دیگر فرهنگ ها در این خصوص به دست می آمد.

۱-زن چادری رو گرفته و نشسته

مشخصات

ارتفاع: ۷/۶ سانتی متر

شماره: 1740. ۵۱. ۷۴

قدمت: قرن سوم قبل از میلاد (۲۳۰۰سال پیش)

محل کشف : قِبرس

جنس: سفال

۲- زن چادری با رویِ باز و ایستاده

مشخصات

قدمت: اواخر قرن ۴ یا اوایل قرن ۳ قبل از میلاد (بیش از ۲۳۰۰ سال پیش)

ارتفاع:  ۶/۱۱سانتی متر

شماره :۱۱۲۰. ۰۶

جنس: سفال

محل کشف:  به محل دقیق کشف یا محل تخمینی آن اشاره ای نشده است ولی این تندیس را متعلق به دورۀ هلنی و فرهنگ یونانی معرفی نموده اند.

۳- زن چادری با رویِ باز و ایستاده

مشخصات

قدمت: قرن ۱ قبل از میلاد (۲۱۰۰ سال پیش)

جنس: سنگ آهک

ابعاد به طور کلی: ۱۹۳ در ۶۱ در ۳۳ سانتی متر

شماره:  ۲۴۵۶. ۵۱ .۷۴

محل کشف:  از ویرانه های موضعی به نام «گُلگُوئی» در کشور «قبرس» به دست آمده است.

۴- سردیس زن چادریِ رو گرفته و بزرگ

مشخصات

قدمت: حدود ۴۰۰–۳۱۰ قبل از میلاد (حدود ۲۴۰۰ سال پیش)

ارتفاع: ۳/۸ سانتی متر

جنس: سفال

شماره: 1428. ۵۱. ۷۴

محل کشف: گفته می شود متعلق به شهر «کیتیون» یا «دریاچه نمک» نزدیک «لارناکا» در کشور «قبرس» است.

نکته: چون ممکن است مجسمه ها از طریق مجموعه دارها یا افرادی به دست آمده است که از حفاران غیر مجاز تهیه کرده اند در برخی موارد در محل دقیق کشف، ابهام و احتمال وجود دارد.

۵-سردیس زن چادریِ رو گرفته و متوسط

مشخصات

قدمت: قرن ۴ قبل از میلاد (۲۴۰۰ سال پیش)

ارتفاع: ۳/۵ سانتی متر

شماره: 1494. ۵۱. ۷۴

جنس: سفال

محل کشف: گفته می شود متعلق به معبد «آرتِمیس پارالیا» در شهر «کیتیون» در کشور «قبرس» است.

۶-سردیس زن چادری رو گرفته و کوچک‌تر از نمونۀ پیشین

مشخصات

قدمت: قرن ۳ قبل از میلاد (۲۳۰۰ سال پیش)

ارتفاع: ۲/۳ سانتی متر

شماره: 1492. ۵۱. ۷۴

جنس: سفال

محل کشف :  گفته می شود متعلق به معبد «آرتِمیس پارالیا» در «کیتیون» در کشور «قبرس» است.

۷-زن چادریِ رقصنده

باستان شناسان این مجسمه را «رقصنده» نامیده اند. البته اگر واقعاً مجسمه یک زن رقصنده هم باشد منافاتی با وجود و بیان نوع پوشش کامل از سر تا پای زنان در دوران هلنی توسط هنرمند و صنعتگر آن عصر ندارد. محتمل است هنرمندی که این اثر را خلق نموده قصد این منظور را داشته است تا علاوه بر آشکار نمودن قدرت هنری خویش، از سویی ظرافت های بدن زن را حتی در پوششی چادر مانند برای مخاطب هم عصر یا غیر هم عصر خود به نمایش بگذارد.

مشخصات

قدمت: قرن ۳ –۲ پیش از میلاد (۲۳۰۰ سال پیش)

ابعاد: ۵/۲۰ در ۹/۸ در ۴/۱۱

شماره: 95. ۱۱۸ . ۱۹۷۲

جنس: برنز

محل کشف: گفته می شود متعلق به شهر «اسکندریه» [در کشور مصر کنونی] است.

۸-زن چادری با روی باز و نشسته بر روی حیوان

مشخصات

قدمت: قرن ۴ قبل از میلاد (۲۴۰۰ سال پیش)

جنس: برنز

ارتفاع: ۹/۸ سانتی متر

طول: ۵/۱۰ سانتی متر

شماره: 88. ۷۸. ۲۵

محل کشف: به محل آن به طور دقیق یا تخمینی اشاره نشده است الا آن که مجسمه را متعلق به دوران هلنی اولیه و فرهنگ یونانی بر شمرده اند.

۹-زن چادری (حجاب کامل از سر تا پا)

مشخصات

قدمت: قرن ۳ قبل از میلاد (۲۳۰۰ سال پیش)

فرهنگ: یونانی، پونتی (سواحل آسیای صغیر، دریای سیاه)

ارتفاع: ۲۰ سانتی متر

جنس: سفال

شماره: 38. ۱۳۹. ۲۲

محل کشف: گفته شده که متعلق به «تِرابوزان» در جنوب «دریای سیاه» واقع در کشور ترکیۀ امروزی است.

نکته : این مجسمه تقریباً هم اندازۀ مجسمۀ رقصندۀ برنزی است الا آن که جزئیات و کیفیت آن را ندارد.

۱۰- زن چادری رو گرفته و ایستاده

مشخصات

قدمت: قرن ۳ قبل از میلاد (۲۳۰۰ سال پیش)

ارتفاع: ۶/۱۱ سانتی متر

جنس: سفال

شماره: 1724. ۵۱. ۷۴

محل کشف:  گفته می شود متعلق به «دریاچۀ نمک» نزدیک «لارناکا» در کشور «قبرس» است. [۴]

سخن پایانی

این تندیس ها که به همراه تصاویر و مشخصات ظاهری آن ها از نظر گذشت متعلق به دوران های پیش از ظهور «اسلام» و حتی قبل از شکل گیری آیین الهی «مسیحیت» است و در پراکنش کشف آن بیشتر مکان هایی همچون: «قبرس»، «ترابوزان» در جنوب دریای سیاه و «ترکیۀ امروزی» و «اسکندریه» در  کشور «مصر کنونی» به نظر رسیده است.

فرهنگ یونانی کهن، اثر پذیر از عقاید و پرستش های «چند خدایی» بوده و این پوشش ها در ظاهر ربطی به احکام الهیِ آیین های توحیدی نداشته است و از سویی نمی توان آن ها را صرفاً مجسمه ها و تندیس هایی «ایده آلیزه» قلمداد نمود بلکه به خوبی مشخص است که بخشی از فرهنگ اصیل هلنیِ شایع و رایج در آن دیار و مردمان اماکن یاد شده بوده است.

با این اطلاعات اندک به دست آمده، طبقۀ اجتماعی این زنان چادری در دوران هلنی به طور دقیق مشخص نیست. آیا آنان از طبقۀ اَشراف بوده اند؟ آیا افراد معمولی جامعه بوده اند؟ یا اگر دقیقاً این امر ثابت شود که برخی از آن ها از درون معابد باستانی کشف شده اند، آیا ممکن است تنها مجسمه های زنان قدیس و پاک سیرت- به زعم آن ها- در آن قرون و اعصار بوده است؟ یا فراتر از آن ها، این مجسمه ها، الهه ها و ایزد بانوهایِ خیالی مورد پرستش مردمان آن روزگاران بوده که در قالب تندیس هایی این چنینی با «پوشش کامل از سر تا پا» ساخته و نمایش داده شده است؟

به هر روی هر شخصیت و منزلتی که این زنان چادری داشته اند عاملی بوده است تا پوشش آن ها برگرفته از فرهنگ عفاف و حجابِ مورد پذیرش جامعۀ آن ادوار در نظر گرفته شود و به نوعی دارای بهترین و کامل ترین تن پوش عصر خود بوده اند حتی اگر موجوداتی موهوم و خیالی همچون الهه های مورد پرستش آن روزگاران نیز بوده اند همچنان باید باور داشت که در بهترین و کامل ترین پوشش از نظر هنرمندان و بلکه مردمان آن ایام در نظر گرفته شده اند که بیانگ عنایت به حرمت و جایگاه زن در «پوشش کامل و برتر» -چیزی همچون چادر متعارف زمان ما- ساخته، پرداخته و به نمایش گذاشته شده اند.

پی نوشت

[۱ ] مستدرک الوسائل، ج۱۴، ص۲۳۹.

[۲]  تفسیر الکشاف، ج۳، ص۵۵۹.

[۳] https://www.metmuseum.org/toah/hd/haht/hd_haht.htm

[۴] جهت اطلاعات بیشتر به تارنمای موزه مراجعه نمایید: www. metmuseum. org