چرا شب قدر این همه فضیلت دارد؟

به گزارش صد آنلاین، شب قدر نام شبی است که در قرآن‌کریم، به خصوص سوره قدر، از آن نام برده شده است. زمان دقیق شب قدر، معلوم نیست. بر اساس بسیاری از روایات اسلامی، شب قدر در ماه رمضان واقع شده و احتمال می‌رود که یکی از شب‌های نوزدهم، بیست‌ویکم یا بیست‌وسوم این ماه باشد.

شب قدر چه شبی است؟ چرا به شب قدر، «قدر» می‌گویند؟

طبق آموزه‌های اسلامی شب قدر مهمترین شب در سال است که فضیلت و عظمت بسیار زیادی دارد. از جمله اوصافی که در قرآن‌کریم نسبت به این شب وجود دارد، وصف «مبارک» است. در آیات ابتدایی سوره دخان، بعد از قسم خوردن به قرآن کریم با عنوان «کتاب مبین»، می‌فرماید: إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُبَارَکَةٍ (سوره دخان آیه۳) ما آن را در شبی پر برکت نازل کردیم. مبارک یعنی خیر و سود پایدار و جاودان.

شب قدر با توجه به این آیات، اولا شبی مبارک و پر خیر و برکت است؛ ثانیا قرآن در آن نازل شده است؛ و ثالثا شبی سرنوشت ساز است که می‌فرماید: فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ(سوره دخان، آیه۴) یعنی در آن شب، هر امری بر اساس حکمت خداوند، تنظیم و مقدر و تعیین می شود.

اما در مورد این که چرا از این شب مبارک، با عنوان «قدر» یاد می شود، احتمالات متعددی مطرح شده است. مرحوم امام خمینی در کتاب آداب نماز خود سه احتمال را ذکر می‌کند:

۱. «بعضی بر آنند که چون صاحب شرف و منزلت است، و قرآنِ صاحب قدر، به توسّط ملک {فرشته‌ی} صاحب قدر، بر رسولِ صاحب قدر، برای امّتِ صاحب قدر وارد شده است، لیلة القدرش گویند.»

۲. «بعضی گفته‌اند که برای آن «لیله قدر» به آن گویند که تقدیر امور و آجال و ارزاق مردم در این شب می شود.»

۳. «بعضی گفته‌اند به واسطه آن که از کثرت ملائکه زمین تنگ شود، آن را قدر گویند.» (آداب الصلاة، صفحه۳۲۴) یعنی در آن شب به قدری ملائکه نازل می‌شوند که عرصه زمین برای آن ها تنگ می شود.

البته احتمالات دیگری هم بیان شده است، مثل این که از این جهت شب قدر است که هر کس آن شب را احیا بدارد، صاحب قدر و منزلت می‌شود. شاید بتوان بین همه این احتمالات جمع کرد و همه را پذیرفت. ولی به نظر می رسد همان احتمال دوم در کلام مرحوم امام‌خمینی(ره)، بهترین احتمال باشد که هم با آیات ابتدایی سوره دخان هماهنگی دارد و هم با روایات. خود ایشان هم بعد از مقداری بحث، همان نظر دوم را بهتر می‌دانند. (آداب الصلاة، صفحه۳۲۶) یعنی از این شب با عنوان «قدر» یاد می‌شود چون همه مقدرات یک سالِ انسان‌ها بر اساس ظرفیت‌ها و لیاقت‌های خودشان در آن شب تعیین می‌شود.

طبق روایات، شب قدر کدام یک از شب‌های ماه رمضان است؟

می‌توان ادعا کرد که شب قدر، قطعا در ماه مبارک رمضان است، اما در مورد زمان دقیق شب قدر، نظر قطعی وجود ندارد. شب اول، هفدهم، نوزدهم، بیست و یکم، بیست و سوم، بیست و هفتم و شب بیست و نهم از احتمالاتی است که وجود دارد. مشهور در روایات این است که این شب در دهه آخر ماه رمضان است و روایت شده که رسول خدا(ص) نیز اهتمام ویژه‌ای به این دهه آخر داشته‌اند طوری که بستر خواب خود را جمع می‌کردند و هر ده شب را احیا می‌داشتند و به عبادت می‌پرداختند(کافی، جلد۴، صفحه۱۵۵. مجمع البیان، شیخ طبرسی، جلد۱۰، صفحه۴۰۶).

اهل سنت تأکید ویژه‌ای بر شب بیست و هفتم دارند اما مشهور در میان شیعه سه شب نوزدهم، بیست و یکم و شب بیست و سوم است، چنانچه امام صادق(ع) فرمود: «تقدیر مقدرات در شب نوزدهم، و تحکیم آن در شب بیست و یکم، و امضاء در شب بیست و سوم است» (کافی، جلد۴، صفحه۱۵۹) البته ناگفته نماند که تأکید ائمه‌اطهار(ع) بر دو شب بیست و یکم و بیست و سوم و به طور ویژه بر شب بیست و سوم بیشتر است. به عنوان نمونه امام‌صادق(ع) در حالی که بیمار بودند، دستور دادند که ایشان را در شب بیست و سوم به مسجد ببرند و تا صبح آنجا ماندند. (أمالی شیخ طوسی، صفحه۶۷۶) یا در مورد دیگری نقل شده است که فردی خارج از مدینه زندگی می‌کرد و از پیامبراعظم(ص) درخواست کرد شبی را از ماه رمضان معین کنند تا برای شرکت در نماز حضرت‌(ص) به مدینه بیاید. حضرت رسول‌الله(ص) در گوش او کلامی فرمودند و او هر سال در شب بیست و سوم به مدینه می آمد. (تهذیب الأحکام، شیخ طوسی، جلد۴، صفحه۳۳۰)

یا برای همین شب بیست و سوم است که نقل شده رسول‌خدا(ص) با پاشیدن آب روی صورت خانواده، مانع خواب آن ها می‌شدند و یا حضرت زهرا(س) هم در این شب نمی‌گذاشتند کسی از خانواده بخوابد و می‌فرمودند: «محروم است کسی که از خیر این شب باز بماند» (بحار الأنوار، جلد۹۴، صفحه۱۰).

درباره عظمت و فضیلت شب قدر توضیح دهید.

علاوه بر آیات ابتدایی سوره دخان، یک سوره مستقل از قرآن کریم مختص به شب قدر است. در سوره قدر می خوانیم: إِنَّا أَنْزَلْناه فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ. ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم. نزول قرآن در این شب، یک ویژگی مهمی است که نشان گر عظمت این شب مبارک هست. بعد می‌فرماید: وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ. اصلا تو چه می‌دانی شب قدر چیست!؟ که این تعبیر هم نشان‌گر عظمت و فضیلتِ وصف ناشدنیِ این شب است.

بعد می‌فرماید: لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ. شب قدر بهتر از هزار ماه است، یعنی یک شب است ولی به قدری ارزش و اهمیت و فضیلت دارد که حتی از کل عمرِ عادی یک انسان، ارزش بالاتر و بیشتری دارد. هزار ماه حدود ۸۴ سال می‌شود که به اندازه عمر عادی یک انسان است. در دو آیه بعدی هم که از نازل شدن فرشتگان و «روح» که به تعبیر امام صادق(ع) مافوق فرشتگان و با عظمت تر از آنان است به اذن خدا و برای تقدیر هر کار سخن می‌گوید و شب قدر را شبی سرشار از سلامت و برکت و رحمت تا طلوع صبح توصیف می‌نماید.

وقتی در قرآن کریم این گونه در وصف عظمت این شب سخن گفته می‌شود و می‌فرماید: وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ؛ همچون بنده‌ای چه می‌تواند بگوید؟ بنده فقط جهت تأمل، نکته‌ای عرض می‌کنم که بر فهم ناشدنی و وصف ناشدنی بودنِ عظمت این شب می‌افزاید. آن نکته این است که شب قدر با این عظمت و فضیلت، در بعضی روایات ما به حضرت فاطمه‌زهرا(س) و شناخت ایشان گره زده شده است.

در روایتی از امام کاظم(ع) نسبت به تأویل آیات ابتدایی سوره دخان که در مورد شب قدر است، آمده است: «حم»، رسول خدا(ص) است؛ «کتاب مبین»، امیرالمؤمنین(ع) است و «لیلة»، حضرت فاطمه(س) می‌باشد. (کافی، جلد۱، صفحه۴۷۹)

شاید بتوان گفت همان‌طور که شب قدر، یک ظرف زمانی است برای نزول قرآن کریم است که قرآن یکی از دو امر گران بهایی است که رسول خدا(ص) بین ما باقی گذاشته است، حضرت فاطمه(س) نیز نقطه اتصال نبوت و امامت؛ و ظرف وجودی یازده امام معصوم(ع) و قرآن ناطق است.

شب قدر به تعبیر قرآن «مبارکة» و پر خیر و برکت است و صدیقه طاهره(س) نیز کوثر به معنای خیر کثیر است. در روایت دیگری، در مورد سوره قدر نیز همین تأویل از جانب امام صادق(ع) وجود دارد که ایشان ضمن این که تأویل «لیلة القدر» را حضرت زهرا(س) معرفی می کنند، می‌فرمایند: «هر کس فاطمه(س) را آن طور که سزاوار است بشناسد، شب قدر را درک کرده است.»

البته واضح است که از انسان‌های معمولی، کسی نمی تواند حضرت زهرا(س) را آن طور که باید و شاید، بشناسد. لذا امام صادق(ع) در همان روایت، در مورد حضرت زهرا(س) که به تعبیر مقام معظم رهبری «معمای ناشناخته ذهن و معارف بشری است» فرموده‌اند: «همانا فاطمه، فاطمه نامیده شد؛ چرا که خلق از شناخت و معرفت او بازداشته شده و عاجزند.»

با این حال، به نظر می رسد قدر متیقنِ ارتباط شب قدر با حضرت زهرا(س) که شاید تا حدی به اندازه فهم ناقصم می‌توانم عرض بکنم این است که حقیقت شب قدر با مسأله امامت و ولایت گره خورده است. امامت و ولایت از طرفی مرتبط با پدر و همسر حضرت زهرا(س) هست و از طرفی با فرزندان ایشان مرتبط است تا آخرین امام یعنی حضرت حجت(عج) که در انتهای همان روایت، امام صادق(ع) در تأویل آیه سَلَامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ می‌فرمایند: «یعنی حتی یخرُجَ القائمُ» مراد از طلوع فجر، ظهور حضرت مهدی و قائم(عج) است.(تفسیر فرات کوفی، صفحه۵۸۱)

چه اعمالی برای شب قدر توصیه شده است و بهترین دعای شب قدر چیست؟

برای شب‌های قدر در کتب ادعیه مثل مفاتیح الجنان، با توجه به روایات، اعمال مختلفی به صورت مشترک و به صورت اختصاصی برای هر شب ذکر شده است. غسل، نماز، دعا، قرآن به سر گرفتن، شب زنده‌داری و احیاء شب، زیارت سیدالشهدا، تلاوت قرآن، توسل و مواردی از این دست که جزئیات و کیفیت آن در کتب ادعیه ذکر شده است.

به صورت کلی می‌توان گفت که شب قدر، شب عبادت، دعا و راز و نیاز با خداوند متعال است با همه انواع عبادت به ویژه آن اعمال و ادعیه‌ای که مورد سفارش اهل‌بیت(ع) واقع شده است. در این زمینه مناسب است روایتی از رسول‌خدا(ص) نقل کنم که فرمودند: حضرت موسی به خدا عرض کرد: «خدایا مقام قرب تو را می‌خواهم» پاسخ شنید: «مقام قرب من، برای کسی است که در شب قدر بیدار باشد.»، عرض کرد: «خدایا رحمتت را خواستارم» پاسخ شنید: «رحمت من برای کسی است که در شب قدر بر مساکین رحم کند.»، عرض کرد: «خدایا به دنبال جواز عبور از صراط هستم» پاسخ شنید: «جواز عبور از صراط برای کسی است که در شب قدر صدقه بدهد.»، عرض کرد: «خدایا به دنبال درختان و میوه‌های بهشتی {نعمت های بهشت} هستم» پاسخ شنید: «آن ها برای کسی است در شب قدر تسبیح بگوید.»، عرض کرد: «خدایا به دنبال نجات و رهایی از آتش جهنم هستم» پاسخ شنید: «نجات از آتش جهنم برای کسی است که در شب قدر استغفار کند.»، عرض کرد: «خدایا به دنبال رضایت تو هستم» پاسخ شنید: «رضایت من برای کسی است که در شب قدر نماز بخواند.» (اقبال الأعمال، سیدبن‌طاووس، جلد۱، صفحه۳۴۵)

اما در مورد بهترین دعا و درخواستی که می‌توانیم از خداوند متعال داشته باشیم، در روایتی همین سؤال از رسول خدا(ص) شد که اگر توفیق درک شب قدر را پیدا کردیم، چه چیزی را از خداوند طلب کنیم؟ حضرت‌محمد(ص) در یک کلمه فرمودند: «عافیت» (مستدرک الوسائل، جلد۷، صفحه۴۵۸)

و این کلمه خیلی پر معنا است و دعای بسیار عالی هست؛ چون عافیت یعنی سلامتی از هر گونه مریضی، آفت و گرفتاری چه در جسم و چه در روح، چه در ظاهر و چه در باطن، و چه در دنیا و چه در آخرت. خوب است عافیت خود، خانواده، کشورمان، شیعیان و همه محبین اهل‌بیت(ع) را از خداوند بخواهیم. البته واضح است که دعا برای تعجیل در فرج حضرت حجت(عج) همیشه و همه جا به ویژه در شب قدر باید اولین دعای ما باشد.

چرا شب قدر دارای این همه فضیلت است؟

در این زمینه نظر قطعی ندارم. به نظرم می‌رسد با توجه به توضیحاتی که در مورد پیوند شب قدر با موضوع امامت و ولایت عرض کردم، شاید بتوان رمز این همه فضیلت برای این شب را جمع بین همان دو امر گران بهایی که رسول خدا(ص) فرمودند دانست: از یک طرف قرآن کریم که در این شب نازل شد؛ و از طرف دیگر پیوند این شب با حضرت صدیقه‌طاهره(س) و شناخت ایشان که سابقا عرض شد. و شاید به همین جهت باشد که در این شب‌ها قرآن صامت به سر می‌گیریم و خداوند را به قرآن‌های ناطقش قسم می‌دهیم. و چه بسا بی مناسبت با همین مسأله نیست که به طور ویژه در شب های ۲۱ و ۲۳، به ما سفارش شده است که با دعای خاص در مورد حضرت حجت(عج) و فرج ایشان دعا بکنیم که سابقا بیان شد که در روایتی، «مطلع الفجر» در آیه آخر سوره قدر، به حضرت حجت(عج) تأویل شده است.

آیا سرنوشت و تقدیری که در شب قدر معین می‌شود قابل تغییر است؟

همان طور که بیان شد، با توجه به آیات و روایات، شب قدر شبی است که در آن همه مقدرات یک سالِ انسان ها تعیین می‌شود. البته باید توجه داشت که «این امر هیچگونه تضادی با آزادی اراده انسان و مساله اختیار ندارد، چرا که تقدیر الهی به وسیله فرشتگان بر طبق شایستگی‌ها و لیاقت‌های افراد، و میزان ایمان و تقوا و پاکی نیت و اعمال آن ها است.

یعنی برای هر کس آن مقدر می‌کنند که لایق آن است، یا به تعبیر دیگر زمینه‌هایش از ناحیه خود او فراهم شده، و این نه تنها منافاتی با اختیار ندارد و بلکه تاکیدی بر آن است.» (تفسیر نمونه، جلد۲۷، صفحه۱۸۷). بنابراین تعیین مقدرات یک ساله‌ی انسان، متناسب و نشأت گرفته از ظرفیت وجودی خود انسان است که با اعمال و نیات او به وجود می آید.

بنابراین با توجه به ارتباط تنگاتنگی که میان ظرفیت وجودی انسان که با اعمال اختیاری‌اش تغییر می‌کند و میان مقدرات او وجود دارد، می‌توان نتیجه گرفت که در هر زمانی با بعضی اعمال صالح از جمله دعا، صدقه، نذر، قربانی و ... می‌توان ظرفیت وجودی را تغییر داده و در نتیجه مسیر تقدیرات را نیز تغییر داد.

البته با اندکی تأمل و دقت می توان گفت که امکان همین تغییر در مقدرات که ناشی از اعمال اختیاری انسان و تغییر در ظرفیت و لیاقت‌های وجودی خود انسان است، در تقدیرات شب قدر، مقدّر شده است.

آیا در صورتی که انسان در شب قدر و در ماه رمضان بخشیده نشود؛ تا سال بعد بخشیده نخواهد شد؟

با توجه به پاسخ سؤال قبل، جواب این سؤال نیز روشن می‌شود. امکان مغفرت برای انسان بعد از شب قدر نیز وجود دارد البته مشروط به انجام اعمالی خاص و تغییر در ظرفیت، لیاقت و شایستگی انسان که همین مطلب هم در شب قدر، تعیین شده است. اساسا بعد از شب قدر و در ادامه ماه مبارک رمضان که بهترین فرصت برای استغفار و آمرزش هست و در دعای دهه آخر از امام‌صادق(ع) نیز نقل شده است که هر شب بگوییم: « أَعُوذُ بِجَلَالِ وَجْهِکَ الْکَرِیمِ أَنْ یَنْقَضِیَ عَنِّی شَهْرُ رَمَضَانَ أَوْ یَطْلُعَ الْفَجْرُ مِنْ لَیْلَتِی هَذِه ولَکَ قِبَلِی ذَنْبٌ أَوْ تَبِعَةٌ تُعَذِّبُنِی عَلَیْه»(کافی، جلد۴، صفحه۱۶۰) در این دعا به خداوند پناه می‌بریم از این که ماه رمضان از ما بگذرد و ما همچنان گناهی داشته باشیم که بخشیده نشده باشد. پس بعد از شب قدر امکان غفران همچنان هست.

برای بعد از ماه مبارک رمضان هم به عنوان نمونه در روایتی از امام صادق(ع) می‌خوانیم که فرمودند: «هر کس در ماه رمضان آمرزیده نشود، تا رمضان آینده آمرزیده نشود مگر آن که در عرفه حاضر بشود.» (کافی، جلد۴، صفحه۶۶) از این روایت، اصل امکان مغفرت بعد از ماه مبارک را می‌فهمیم ولو آن که مشروط به شرایطی است.

اما نکته بسیار مهمی که باید توجه داشت این است که ماه رمضان با توجه به ویژگی‌های بسیار زیادی که دارد و ماه رحمت و مغفرت است، بهترین فرصت برای استغفار و آمرزش گناهان است. چگونه می‌شود در این ماه که خداوند متعال رحمت واسعه خود را گسترانیده، انسانی پیدا بشود که آمرزیده نشود!؟ واقعا اگر چنین انسانی پیدا بشود باید به حدی از دنائت و پستی رسیده بشود که از چنین فرصت طلایی محروم شده باشد./ حوزه