فراز و نشیب های عراق از صدر سرخورده تا بارزانی بیمار

عراق سالی سخت را پشت سر گذاشت، البته به سختی سال های جنگ و تروریسم نبود. اما به لحاظ سیاسی و بی ثباتی ناشی از آن سالی سخت بود. نزدیک به 10 ماه دولت تشکیل نشد و کشور در مرحله ای از تنش سیاسی شدید به سر برد. عامل اصلی این اتفاق اختلافات سنگین سیاسی میان جریان صدر و متحدانش از یک سو، و ائتلاف شیعیان موسوم به چارچوب هماهنگی از سوی دیگر بود. اگر چارچوب هماهنگی شیعیان عراق مورد حمایت ایران محسوب می شود و اعضای آن ابایی ندارند که بگویند خواهان بهترین روابط در بهترین سطح با ایران هستند، اما جریان مقابل ابا داشت که فاش کند کدام کشور یا کشورها از آن حمایت می کند. با این حال نشست های مکرر رهبران اهل تسنن که خمیس الخنجر و محمد الحلبوسی بارزترین آنها بودند و در ابتدا خود را متحد مقتدی صدر می دانستند، با رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه و محمد بن زاید، رئیس امارات متحده عربی نشان داد که دست کم آنکارا و ابوظبی از جریان رقیب چارچوب هماهنگی حمایت می کنند. در عراق تا قبل از تشکیل دولت، برخی از اعضا و رهبران چارچوب هماهنگی این گونه وانمود می کردند که مثلث صدر – حلبوسی – بارزانی مورد حمایت بریتانیا و ایالات متحده است و این دو کشور از طریق ترکیه و امارات حمایت خود را به آنها می رسانند. ادعایی که هیچ گاه سند محکمی برای اثبات آن ارائه نشد ولی دیدارهای متوالی رهبران اهل تسنن از ترکیه و امارات نیز مخفی نماند. در آن برهه برای همه فاش شده بود که رجب طیب اردوغان با ریش سفیدی تلاش دارد اهل تسنن را با هم آشتی دهد، اختلافاتشان را حل کند و آنها را کنار مسعود بارزانی بنشاند. 

باخت مقتدی صدر در یک بازی پیچیده

مقتدی صدر که بیشترین تعداد کرسی های پارلمان را به دست آورده بود، از نخستین روز انتخابات بازی پیچیده ای را آغاز کرد. بازی ای که همه حتی متحدانش منتظر غافلگیری از جانب او بودند. مسعود بارزانی، رهبر حزب دموکرات کردستان عراق، گلایه کرده بود که ما با صدر از قبل از انتخابات به تفاهم رسیدیم اما او ناگهان تغییر موضع می دهد و دیگر پاسخگوی هیچ کس نیست و حتی تلفن هایش را هم پاسخ نمی دهد. اما برخورداری از اکثریت پارلمان به صدر قدرتی می داد که کسی نتواند او را نادیده بگیرد. شعارهای پرطمطراق و پروپگاندای صدر که در آن از دادن شدیدترین شعارها علیه ایران تا عالی ترین سطح، ابایی نداشت، بسیاری از کسانی را که به دنبال فاصله گرفتن از ایران و تشکیل اتحادی در برابر متحدان عراقی ایران بودند، بر آن داشت تا به صدر گرایش پیدا کنند. از جمله مسعود بارزانی و محمد الحلبوسی که یکی رهبر کردها و دیگری رهبر اهل تسنن شده بود. مشعان الجبوری، یکی از چهره های اهل تسنن و از متحدان سابق الحلبوسی که به دلیل ارائه مدرک تقلبی مقطع دیپلم از ماندن در مجلس بازماند و عضویتش در پارلمان تعلیق شد، در بحبوحه رقابت های سیاسی برای تشکیل دولت گفت که مسعود بارزانی به این دلیل مقتدی صدر را به عنوان رهبر اصلی جریان شیعی برگزیده و به فکر اتحاد با او افتاده است که می گوید: «نمی خواهم هر روز راکت های ایرانی از فراز سرم عبور کنند و بر پایگاه های امریکایی اصابت کنند.» او مشابه همین دلیل را برای تمایل اهل تسنن به اتحاد با مقتدی صدر آورد و گفت: «ما سنی ها از اینکه سال ها شیعیان با کفش بر سر من می زدند به ستوه آمدیم و به صدر پناه آوردیم تا ضمن اینکه سهم خود را از قدرت بگیریم، توسری خوری شیعیان را هم از خود دور کنیم.»

اما اتحاد سنی ها و کردها با صدر زیاد طول نکشید. ناتوانی صدر در تشکیل دولت اکثریت که از قبل از انتخابات شعار آن را سر می داد و پایان ضرب الاجل هایش به رقبا که منقضی می شد و کاری نمی توانست از پیش ببرد سبب شد تا متحدانش او را رها کنند. این رهایی زمانی عملیاتی شد که صدر به نمایندگان پارلمانی اش دستور داد از نمایندگی مجلس استعا دهند، به فاصله 24 ساعت از این استعفا دستگاه قضایی کشور استعفای آنها را قانونی اعلام کرد و رئیس مجلس نیز فورا استعفایشان را پذیرفت و نمایندگان جدید که اکثرا از چارچوب هماهنگی بودند، جای آنها را گرفتند. صدر گمان می کرد که در پی استعفای نمایندگانش گروه های سیاسی به خواهش بیفتند تا او از این تصمیم خود منصرف شود اما در کمال شگفتی دید نه تنها منصرف نشدند بلکه برخلاف انتظارش از استعفای آنها استقبال هم کردند. چند روز بعد مسعود بارزانی نیز با ارسال پیامی به او اعلام کرد دیگر به ادامه حفظ اتحاد با او قادر نیست و ترجیح می دهد به اتحادشان پایان دهد. 

این در حالی بود که تصویب قانون ممنوعیت عادی سازی روابط با اسرائیل که نمایندگان صدر به دستور رهبرشان آن را به مجلس داده و به تصویب رسانده بودند سبب شد تا سفارتخانه های غربی به ویژه انگلیس و ایالات متحده پیام های تندی را برای او بفرستند. 

در گام بعدی صدر سعی کرد مانع از تشکیل دولت شود در حالی که نه در مجلس نماینده داشت و نه در میان گروه های سیاسی هم‌پیمان. از این رو به جنگ خیابانی رو آورد. در ماه محرم مقتدی صدر سرایا السلام، شاخه نظامی جریان صدر که عضو الحشد الشعبی است و امنیت شهر سامرا را در دست داشت، شهر سامرا را رها کرد و به بغداد آمد تا در یورش به منطقه سبز، پارلمان و کاخ ریاست جمهوری مشارکت کند. اما نبرد یک هفته ای طرفداران صدر نتیجه ای در برنداشت و صدر سرخورده پذیرفت که در معرکه سیاسی اش شکست خورده است و باید کناره بگیرد. 

در حال حاضر صدر سکوت سیاسی اختیار کرده است. در حالی که السودانی دولت خود را زیر سایه رقیب او، نوری المالکی، تشکیل داده، صدر فعلا وارد لاک خود شده و مترصد فرصتی است تا به صحنه برگردد. بی شک سکوت وی زیاد طول نخواهد کشید. با گران شدن دلار در برابر دینار در بازارهای عراق، صدر دو بار طرفدارانش را به خیابان آورده تا نشان دهد همچنان در صحنه حاضر است. با این حال صدر هنوز میدان داری نکرده است. احتمالا تا تابستان که هوای گرم و کمبود برق و خدمات رسانی مردم را رنج خواهد داد و همانند همیشه مردم را به خیابان ها می کشاند، صدر نیز به خیابان خواهد آمد. 

از سوی دیگر شاید تا انتخابات زودهنگام که بر اساس توافقات درونی چارچوب هماهنگی باید حدودا طی یک سال آینده برگزار شود، صبر کند و با طرحی تازه وارد میدان شود. در طول این مدت می تواند از نفوذ خود برای تخریب دولت استفاده کند و در مسیر پیش رویش سنگ اندازی کند.

در این میان قانون جدید انتخابات عراق که مطابق قانون اساسی باید قبل از هر دوره از برگزاری انتخابات، مجددا طراحی و نوشته شود، می رود تا بهانه تازه ای برای خشمگین کردن مقتدی صدر بدهد. نمایندگان چارچوب هماهنگی و متحدانش در پارلمان در حال نگارش قانون جدیدی هستند که بیش از همه به ضرر مقتدی صدر تمام خواهد شد. قانون جدیدِ در حال تدوین، بازگشت دوباره به قانون "سانت لیگو" است که صدر دیگر نمی تواند مثل انتخابات قبل به فکر تصاحب آسان کرسی های پارلمان باشد. کما این که ورود نمایندگان مستقل به پارلمان را نیز به حداقل می رساند. این مساله علاوه بر صدر تشرینی ها را نیز عصبانی خواهد کرد و احتمال می رود آنها را در یک جبهه در مقابل دولت السودانی و چارچوب هماهنگی قرار دهد و تظاهرات را به خیابان های شهرهای عراق برگرداند. 

سایه سنگین المالکی بر السودانی

بر کسی پوشیده نیست که دولت محمد شیاع السودانی زاییده ساخت و پاخت نوری المالکی با مسعود بارزانی است. برای همین به روشنی می بینیم که سایه المالکی بر دولت السودانی سنگینی می کند. در طول مدت آغاز به کار دولت السودانی، بسیاری از یاران المالکی به قدرت بازگشته اند و به سمت هایی گماشته شده اند که پیش از این از آن مناصب کنار گذاشته شده بودند، از جمله رئیس بانک مرکزی که از نزدیکان نوری المالکی است؛ یا رئیس دفتر محمد شیاع السودانی که او نیز از یاران وفادار به المالکی است. 

بی شک برای این دولت هر اتفاقی بیفتد به حساب المالکی نیز نوشته خواهد شد. کما اینکه اگر دولت عملکرد مثبتی از خود نشان دهد و دستاوردی داشته باشد المالکی می تواند در آینده از آن به سود خود بهره برداری کند. 

در این میان السودانی که خود را وامدار المالکی می داند و در دولت او رشد کرده، مسیر سختی را پیش روی خود می بیند. او از یک سو می خواهد خود را مستقل نشان دهد و از سوی دیگر نمی خواهد به راحتی همانند عادل عبدالمهدی قدرت را از دست بدهد. برای همین بسیاری پیش بینی می کنند اگر صدر به میدان بیاید و بخواهد علیه دولت او دست به کار شود چه بسا حاضر به همکاری با صدر بشود تا اقدامات ایذایی او دامنگیرش نشود. اما چنین همکاری ای به سادگی به دست نخواهد آمد، چرا که هر چه باشد السودانی با حمایت چارچوب هماهنگی به قدرت رسیده و دولت تشکیل داده است. 

آینده مبهم کردستان

در اقلیم کردستان همه می دانند که مسعود بارزانی بیمار است اگرچه نوع بیماری او از رسانه ها مخفی مانده، اما سفرهای گاه و بی گاه وی به خارج از جمله آلمان و ایتالیا شائبه بیماری او را بیش از پیش تقویت کرده است. او که این روزها برای ایران شمشیر از رو بسته و به گروه های تروریستی پناه داده و به آنها اجازه داده تا از اقلیم کردستان علیه ایران اقدامات ایذایی انجام دهند، از وضعیت چندان باثباتی در کردستان برخوردار نیست. اختلافات خاندان بارزانی که بارزترین آنها میان پسرش، مسرور به عنوان نخست وزیر اقلیم کردستان با بردارزاده اش، نچیروان، رئیس اقلیم کردستان نمود دارد، همچنین اختلافات حل نشده بغداد و اربیل از سوی دیگر و در عین حال اختلافات عمیقش با حزب اتحاد میهنی کردستان به رهبری بافل طالبانی که روز به روز شدیدتر می شود، سبب شده است تا او با وجود 20 سال فرمانروایی بر اقلیم کردستان احساس آسایش سیاسی نکند. 

فعالان سیاسی بارزانی را به دیکتاتوری متهم می کنند، همچنین دستگاه امنیتی زیر نظر او موسوم به آسایش نیز مشغول قلع و قمع مخالفان حزب دموکرات کردستان است. علاوه بر زندانیان سیاسی بسیاری از روزنامه نگاران و آزاداندیشان در زندان های مسعود به سر می برند. این مساله سبب شده است تا بسیاری مشروعیت سیاسی او را زیر سوال ببرند.

از سوی دیگر فشار اقتصادی که به دلیل قطع کمک های مالی بغداد به وجود آمده و همچنین فساد لجام گسیختگی ای که سرنخ آنها در دفتر بارزانی است سبب شده تا فشارها بر او بالا باشد. 

طبیعتا با وجود این فشارها بارزانی کوتاه نخواهد آمد و از امتیازات انحصاری که در اختیار دارد دست نخواهد کشید. برای همین بسیاری پیش بینی می کنند اقلیم کردستان راه فروپاشی را در پیش بگیرد. به ویژه که حزب اتحاد میهنی کردستان نیز تهدید به جدایی کرده و گفته است در صورتی که حزب دموکرات بخواهد به تکروی خود ادامه دهد به بغداد مراجعه می کند و جدایی از اقلیم کردستان را خواستار خواهد شد.

برای همین می توان پیش بینی کرد با وجود بلندپروازی های رهبران حاکم در اقلیم کردستان آینده اقلیم چندان روشن نباشد. بارزانی که از برافروخته شدن آتش تفرقه در جنوب عراق، هنگامی که طرفداران صدر شهرهای شیعه نشین را به آشوب می کشیدند و در بغداد لشکرکشی می کردند، می خندید و آن را انتقام شکست رفراندوم خود می دید، حالا باید انتظار سرایت این آتش به اقلیم کردستان یعنی قلمرو خود باشد./اعتماد