آواز شبانگاهان جغدها، نوعی عزاداری برای امام حسین(ع) است؟

آیا این روایت که جغد بعد از شهادت امام حسین(ع) از آبادی‌ها پناه به ویرانه‌ها می‌برد و شب‌ها تا صبح به مناجات می‌پردازد و به مرغ حق معروف شده صحت دارد؟

پاسخ اجمالی

بنابر تعدادی از روایات، برخی از حیوانات مانند جغد، شب‌ها بر امام حسین(ع) عزاداری می‌کنند:  امام صادق(ع): «... همان حیوانی است که آن‌را جغد می‌نامند؛ همانا این حیوان از روزی که امام حسین(ع) شهید شده در روز آرام است و در شب ندا سر می‌دهد». اما برای بررسی این روایات باید به این نکات توجه داشت:

1. هیچ یک از این روایات دارای سند متقن و صحیحی نمی‌باشند؛ لذا به لحاظ سندی نمی‌توان آنها را در رده روایاتی دانست که اعتقاد به محتوای آنها ضروری و لازم است.

2. علاوه بر سند، برخی از فقرات این روایت‌ها، تأمل برانگیز بوده و نمی‌توان به راحتی آنها را پذیرفت که در پاسخ تفصیلی تعدادی از آنها ذکر شده است.

پاسخ تفصیلی

شهادت امام حسین(ع) در راه خداوند، از مصائب بزرگی بوده که علاوه بر انسان‌ها، بسیاری از موجودات دیگر بر آن عزادار شده و حتی بر آن گریستند.[1]

این نوع از عزاداری‌ها تنها متعلق به موجوداتی چون فرشتگان و اجنه نبوده و حتی در برخی از روایات نقل شده است برخی از حیوانات نیز به اندازه فهم خود از این مصیبت سوگوار شده‌اند که البته قبول آنها باید با تأملاتی باشد که ذکر آن خواهد آمد.

 از جمله این حیوانات «جغد» می‌باشد که در برخی از روایات چنین نقل شده است:

امام صادق(ع) درباره جغد فرمودند: «آیا کسی از شما آن‌را در روز دیده است؟» دیگران گفتند: خیر، ابداً در روز ظاهر نشده و تنها در شب پیدا می‌گردد. حضرت فرمودند: «این‌که این حیوان پیوسته در خرابه‌ها مسکن گرفته و در آبادى نمی‌آید به این جهت است که وقتى امام حسین(ع) شهید شدند این حیوان به واسطه قسم بر خود واجب نمود که ابداً در آبادى سکنا نکرده و منزلش تنها در خرابه‌ها باشد پس پیوسته در روز، اندوهناک و روزه‌دار است تا شب فرا برسد و وقتى شب در آمد از ابتداء آن تا صبح بر مصیبت امام حسین(ع) زمزمه و نوحه‌سرائى و مرثیه‌خوانى می‌کند».[2]

امام رضا(ع) به یکی از اصحاب خود فرمود: «این جغد را می‌بینى؟ مردم پیرامون آن، چه می‌گویند؟» گفت: فدایت شوم آمده‌ایم که از شما سؤال کنیم. حضرت فرمودند: «این جغد در عصر جدّم رسول خدا(ص) در منازل و قصرها و خانه‌ها سکنا داشت و هر وقت مردم مشغول خوردن طعام بودند این حیوان پَر می‌زد و در مقابل ایشان خود را می‌رساند و مردم طعام و غذا جلویش می‌ریختند و این حیوان طعام خورده و از آب خود را سیراب می‌کرد و سپس به منزلش بر می‌گشت ولى هنگامى که حضرت حسین بن على(ع) شهید شدند از شهر و آبادى خارج گشت و در خرابه‌ها و کوه‌ها و بیابان‌ها مکان گرفت و گفت: بد امّتى شما می‌باشید! پسر دختر پیامبر خود را کشتید و من نسبت به نفس خود از شما در امان نیستم».[3]

امام صادق(ع) فرمود:
«...همان حیوانی است که آن‌را جغد می‌نامند؛ همانا این حیوان از روزی که امام حسین(ع) شهید شده در روز آرام است و در شب ندا سر می‌دهد».[4]

«اى یعقوب! آیا تا به حال دیده‌اى که جغدى در روز آواز بخواند؟» وى گفت: خیر. حضرت فرمودند: «می‌دانى چرا؟» گفت: خیر. امام فرمودند: «براى این‌که طول روز را این حیوان روزه‌دار بوده و وقتى شب فرا رسید افطار کرده و از آنچه خداوند منّان روزى او کرده استفاده نموده سپس پیوسته تا صبح بر مصایب حضرت حسین بن على(ع) زمزمه نموده و نوحه‏سرایى می‌کند».[5]

حال برای قبول یا عدم قبول این روایات باید، به نکات ذیل توجه داشت:

1. این محتوا در پنج روایت ذکر شده که چهار مورد از آنها در کتاب «کامل الزیارات» نوشته ابن قولویه (متوفی 367ق) و یک مورد در کتاب «الهدایة الکبری» نوشته حسین بن حمدان‏ خصیبى (متوفای 334ق) ذکر شده است و برخی منابع دیگر به کتاب‌ کامل الزیارات استناد کرده‌اند.[6]

2. هیچ‌یک از این روایات دارای سند متقن و صحیحی نمی‌باشند؛ لذا به لحاظ سندی نمی‌توان آنها را در رده روایاتی دانست که اعتقاد به محتوای آنها ضروری و لازم است.

3. علاوه بر سند، برخی از فقرات این روایت‌ها، تأمل برانگیز است. برای نمونه یک فقره را ذکر می‌کنیم: «پس پیوسته در روز صائم و حزین است تا شب فرا برسد و وقتى شب در آمد از ابتداء آن تا صبح بر مصیبت حضرت امام حسین(ع) زمزمه و نوحه‌سرایى و مرثیه‌خوانى می‌کند»؛ «طول روز را این حیوان روزه‌دار بوده و وقتى شب فرا رسید افطار کرده و از آنچه خداوند منّان روزى او کرده استفاده نموده سپس پیوسته تا صبح بر مصایب حضرت حسین بن على... نوحه‌سرایى می‌کند»؛ با توجه به این‌که جغد مانند دیگر پرندگان دارای غرایزی بوده و به آنها نیز می‌پردازد، نمی‌توانیم او را همواره در حال عبادت و یا شیون بدانیم.

4. با قطع و یقین، حیوانات فاقد عقل و شعور انسانی می‌باشند و نمی‌توان از آنها انتظار فهم و شعور واقعی و کامل را داشت. بنابر این، این نوع از روایات تنها بیان سوگواری به همان اندازه فهم این حیوانات می‌باشد.

5. روایتی – آن هم بدون سند قابل اعتماد - وجود دارد که در مذمت جغد بوده و معارض با روایات فوق، می‌باشد. این روایت از این قرار است:
امام على(ع) درباره آیه‏ «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ»[7] فرمود: «خداوند امانت مرا بر آسمان‌هاى هفت‌گانه از نظر ثواب و عقاب عرضه داشت. آنها گفتند: خدایا! ما آن‌را از نظر ثواب و عقاب حمل نمی‌کنیم، ولى بدون ثواب و عقاب حمل می‌کنیم. خداوند امانت و ولایت مرا بر پرندگان عرضه داشت اول پرنده‌اى که ایمان‏ آورد بازهاى سفید و چکاوک بود و اول پرنده‌اى که انکار نمود جغد بود و لعنت شدند...».[8]

زمانی که دو روایت معارض وجود داشته و وجه جمعی برای آنها نباشد و سندی چندان قوی نیز برای آن دو یافت نشده و یکی بر دیگری ترجیحی نداشته باشد، گرچه ضرورتاً نباید حکم به بطلان آنها داد، اما بر اساس قواعد، هر دو از حجیت ساقط می‌شوند.

 
[1]. «خلق شدن ملائکه از نور امامان، گریه کردن ملائکه بر امام حسین(ع)»، سؤال 7484.
[2]. «یَقُولُ‏ فِی الْبُومَةِ قَالَ هَلْ أَحَدٌ مِنْکُمْ رَآهَا بِالنَّهَارِ قِیلَ لَهُ لَا تَکَادُ تَظْهَرُ بِالنَّهَارِ وَ لَا تَظْهَرُ إِلَّا لَیْلًا قَالَ أَمَا إِنَّهَا لَمْ تَزَلْ تَأْوِی الْعُمْرَانَ أَبَداً فَلَمَّا أَنْ قُتِلَ الْحُسَیْنُ آلَتْ عَلَى نَفْسِهَا أَنْ لَا تَأْوِیَ الْعُمْرَانَ أَبَداً وَ لَا تَأْوِیَ إِلَّا الْخَرَابَ فَلَا تَزَالُ نَهَارَهَا صَائِمَةً حَزِینَةً حَتَّى یَجُنَّهَا اللَّیْلُ فَإِذَا جَنَّهَا اللَّیْلُ فَلَا تَزَالُ تَرِنُّ [تَرِثُ‏] عَلَى الْحُسَیْنِ حَتَّى تُصْبِحَ»؛ ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، محقق، مصحح، امینی، عبد الحسین، ص 99، نجف اشرف، دار المرتضویة، چاپ اول، 1356ش.
[3]. «إنّ هذه البومة کانت على عهد جدّی رسول اللّه تأوی المنازل و القصور و الدور، و کانت إذا أکل الناس الطعام تطیر فتقع أمامهم فیرمى إلیها بالطعام و تسقى ثمّ ترجع إلى مکانها. و لمّا قتل الحسین علیه السّلام خرجت من العمران إلى الخراب و الجبال و البراری و قالت: بئس الأمّة أنتم قتلتم ابن نبیّکم و لا آمنکم على نفسی‏»؛ کامل الزیارات، ص 99.
[4]. «...الَّذِی تُسَمُّونَهُ الْبُومَ فَإِنَّهُ مِنْ یَوْمِ قُتِلَ الْحُسَیْنُ یَسْکُنُ نَهَاراً وَ یَنْدُبُنَا لَیْلًا»؛‌ خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایة الکبری، ص 252، بیروت، البلاغ،  1419ق.
[5]. «قال أَبُو عَبْدِ اللَّهِ‏ یَا یَعْقُوبُ رَأَیْتَ بُومَةً بِالنَّهَارِ تَنَفَّسُ قَطُّ فَقَالَ لَا قَالَ وَ تَدْرِی لِمَ ذَلِکَ قَالَ لَا قَالَ لِأَنَّهَا تَظَلُّ یَوْمَهَا صَائِمَةً عَلَى مَا رَزَقَهَا اللَّهُ فَإِذَا جَنَّهَا اللَّیْلُ أَفْطَرَتْ عَلَى مَا رُزِقَتْ ثُمَّ لَمْ تَزَلْ تَرَنَّمُ عَلَى الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍ‏ حَتَّى تُصْبِحَ»؛ کامل الزیارات، ص 99 - 100.
[6]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 45، ص 214، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق؛ بحرانی، سید هاشم، مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر، ج 4، ص 182، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، 1413ق.
[7]. احزاب،‌72: «این امانت را عرضه داشتیم ... ».
[8]. «أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ‏ فِی قَوْلِهِ تَعَالَى‏ إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَرَضَ اللَّهُ أَمَانَتِی عَلَى السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ بِالثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ فَقُلْنَ رَبَّنَا لَا تُحَمِّلْنَا[8] بِالثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ لَکِنَّا نَحْمِلُهَا بِلَا ثَوَابٍ وَ لَا عِقَابٍ وَ إِنَّ اللَّهَ عَرَضَ أَمَانَتِی وَ وَلَایَتِی عَلَى الطُّیُورِ فَأَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِهَا الْبُزَاةُ الْبِیضُ وَ الْقَنَابِرُ وَ أَوَّلُ مَنْ جَحَدَهَا الْبُومُ‏ وَ الْعَنْقَاءُ فَلَعَنَهُمَا اللَّهُ تَعَالَى مِنْ بَیْنِ الطُّیُورِ فَأَمَّا الْبُومُ‏ فَلَا تَقْدِرُ أَنْ تَظْهَرَ بِالنَّهَارِ لِبُغْضِ الطَّیْرِ لَهَا وَ أَمَّا الْعَنْقَاءُ فَغَابَتْ فِی الْبِحَارِ لَا تُرَى ... »؛ ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، ج 2، ص 314، قم، انتشارات علامه، چاپ اول، 1379ق.