کیسانیه؛ نخستین فرقه شیعی و ریشه‌های انشعاب پس از کربلا

به گزارش صدآنلاین، فرقه کیسانیه یکی از نخستین انشعابات تاریخ تشیع است که پس از شهادت امام حسین(ع) و با محوریت محمد بن حنفیه شکل گرفت. این گروه بر پایه اعتقاد به امامت محمد بن حنفیه به عنوان جانشین امام حسین(ع) به وجود آمد و بعدها در بین پیروانش، اختلاف‌هایی درباره جانشینی بعد از او ایجاد شد. برخی امامت را به فرزندش ابوهاشم نسبت دادند، برخی به پسر عمویش عبدالله بن معاویه و گروهی دیگر امامت را ویژه محمد بن علی بن عبدالله بن عباس دانستند. حتی برخی معتقد بودند که پس از امام علی، امام حسین و امام حسن علیهماالسلام را نباید امام دانست و امامت تنها از آن محمد بن حنفیه است.

کیسانیه و نقش کیسان و مختار

این فرقه نام خود را از کیسان، غلام حضرت علی(ع) و از شاگردان محمد بن حنفیه گرفت. او از کسانی بود که مختار ثقفی را به خونخواهی امام حسین(ع) تشویق کرد و همین اقدام، زمینه شکل‌گیری کیسانیه را فراهم آورد. پیروان این گروه، محمد بن حنفیه را به عنوان رهبر و محور مشروعیت حرکت خود می‌دانستند و قیام مختار به نوعی مشروعیت عملی برای این فرقه بود.

زمینه‌های اجتماعی و سیاسی

پس از شهادت امام حسین(ع)، شیعیان کوفه و موالی نهضتی فعال را جست‌وجو می‌کردند تا آنان را از ظلم و استیلای بنی‌امیه نجات دهد. در این فضای سرگردانی و نیاز به رهبری، بسیاری به ابن حنفیه و قیام مختار گرایش یافتند. البته این گرایش بیشتر بر اساس امید به منجی و رهایی از فشار سیاسی بود و نه الزاماً تبعیت کامل از آموزه‌های امام سجاد(ع).

اختلافات داخلی شیعیان و شکل‌گیری فرقه

اختلافات کیسانیه با دیگر شاخه‌های شیعه، به ویژه در مسئله امامت، بسیار برجسته بود. سؤال اصلی این بود که آیا امام باید از نسل علی(ع) باشد یا فاطمه(س) نیز شرط است؟ و اگر از نسل علی باشد، آیا امام حسین(ع) به تنهایی کافی است یا حسن(ع) نیز باید شامل شود؟ همچنین نحوه تعیین امام نیز محل اختلاف بود؛ آیا باید از طریق نص امام قبلی باشد یا انتخاب فردی؟ این اختلافات بعدها مبنای جدایی شیعیان به دو شاخه فاطمی و کیسانی شد.

نقش مختار و امامت محمد بن حنفیه

قیام مختار، که با هدف خونخواهی امام حسین(ع) بود، زمینه ظهور کیسانیه را فراهم کرد. ابن حنفیه نه تنها رهبری مستقیم قیام را برعهده نگرفت، بلکه موضع او بیشتر ضمنی و حمایتی بود. مختار با تبلیغ نقش او به عنوان مهدی و منجی، توانست توجه و مشارکت گسترده شیعیان کوفه را جلب کند. پیروان کیسانیه، این حرکت را مبنای مشروعیت سیاسی و مذهبی خود قرار دادند.

ابعاد تاریخی و پژوهشی

اگرچه کیسانیه در قرون بعدی منقرض شد، اما نقش آن در اشاعه برخی اندیشه‌های غلوآمیز و انشعابات شیعی غیرقابل انکار است. برخی ادعاهای تاریخی، از جمله تلاش عباسیان برای ربط دادن امامت به نوادگان خود، نشان‌دهنده استفاده سیاسی از این فرقه بود. پژوهشگران معتقدند که شکل‌گیری کیسانیه بیشتر محصول نیاز مردم به رهبری و عدالت‌خواهی در شرایط سیاسی خاص بود و نه صرفاً تمایلات فردی ابن حنفیه.

نتیجه‌گیری

در مجموع، کیسانیه بازتابی از وضعیت سیاسی و اجتماعی شیعیان پس از واقعه کربلا بود. علاقه شدید مردم به انتقام و عدالت‌خواهی، گرایش به قیام مختار و پذیرش ضمنی یا صریح محمد بن حنفیه، موجب شکل‌گیری این فرقه شد. گرچه این گروه در قرون بعد از بین رفت، تأثیر آن بر مسیر تحولات شیعی و بروز انشعابات بعدی قابل توجه است.