پنجشنبه ۰۳ مهر ۱۴۰۴
دولت ترامپ موضع قطعی خود را در مورد توافق حاصل شده بین دولت بایدن و دولت عراق در سپتامبر ۲۰۲۴ که جدول زمانی برای خروج تدریجی نیروهای آمریکایی از عراق را مشخص می‌کند، ارائه نکرده است. با وجود عملیات جابه‌جایی و جایگزینی نیروها در میدان، دولت ترامپ هنوز بیانیه عمومی روشنی صادر نکرده است. این ابهام با لفاظی‌های فزاینده و شدید واشینگتن علیه شبه‌نظامیان مسلح – گروه‌هایی که به طور گسترده به عنوان ذینفعان بالقوه خروج آمریکا دیده می‌شوند – همزمان شده است. با توجه به درگیری اخیر بین ایران و اسرائیل، تفاسیر و سناریوهای مختلفی در مورد ماهیت خروج آمریکا و نقش در حال تحول واشینگتن در عراق پدیدار شده است.
آیا خروج آمریکا از عراق آغاز شده است؟
در سپتامبر ۲۰۲۴، وزیر دفاع عراق برنامه دو مرحله‌ای برای خروج آمریکا اعلام کرد. مرحله اول تکمیل خروج از پایگاه هوایی عین الاسد در استان انبار تا سپتامبر ۲۰۲۵ را شامل می‌شد، در حالی که مرحله دوم پایگاه هوایی حریر در منطقه کردستان عراق را در سپتامبر ۲۰۲۶ هدف قرار می‌دهد. این جدول زمانی در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۴ توسط وزارت دفاع ایالات متحده تأیید شد.
دولت ترامپ هیچ اظهار نظری در مورد این توافق که در دولت بایدن نهایی شده بود، ارائه نکرده است. مقامات عراقی تأیید کرده‌اند که روند خروج در عین الاسد در حال انجام است و ارتش عراق کنترل بخش‌های بزرگی از پایگاه – تقریباً سه کیلومتر مربع – را بر عهده گرفته و با نزدیک شدن به تاریخ تحویل نهایی، تجهیزات و مسئولیت‌های عملیاتی آمریکایی را دریافت می‌کند. با این وجود، عدم قطعیت در مورد جابه‌جایی واقعی پرسنل آمریکایی، به‌ویژه در بحبوحه گزارش‌های منابع نظامی ایالات متحده مبنی بر جایگزینی نیروهای قبلی در این پایگاه که وظیفه آموزش نیروهای ارتش عراق را بر عهده داشتند، با واحدهای رزمی نخبه، همچنان ادامه دارد.
موضع دولت عراق در مورد این توافق با گذشت زمان تغییر کرده است. در ابتدا، این توافق به عنوان یک دستاورد سیاسی برای جلب رضایت تهران و شبه‌نظامیان متحد ایران مورد تجلیل قرار گرفت. با این حال، تحولات اخیر – از جمله سقوط رژیم بشار اسد در سوریه، نگرانی‌های جدید در مورد داعش و تشدید تنش‌ها بین اسرائیل و ایران – باعث شده است که رویکرد محتاطانه‌تری اتخاذ شود. ادامه حضور نیروهای آمریکایی نقش کلیدی در جلوگیری از اقدام نظامی اسرائیل در خاک عراق داشته است. در نتیجه، برخی از نیروها در ائتلاف سیاسی موسوم به «چارچوب هماهنگی» اکنون از تمدید حضور ایالات متحده حمایت می‌کنند، یا به دلیل نگرانی از سرایت درگیری‌های سوریه به مناطق سنی‌نشین عراق یا در پی دستیابی به یک توافق استراتژیک که به آنها اجازه می‌دهد با چشم‌انداز جدید محلی و منطقه‌ای که نفوذ ایران در آن رو به کاهش است، سازگار شوند.
به نظر می‌رسد که در بحبوحه تشدید ناآرامی‌های منطقه‌ای، ارتباط مؤثری بین دولت ایالات متحده و دولت عراق در مورد بررسی توافق خروج و ترتیبات امنیتی وجود ندارد. با وجود درخواست‌های متعدد بغداد از ابتدای سال، هیچ تاریخی برای سفر محمد شیاع السودانی، نخست وزیر عراق، به واشینگتن برای بحث در مورد این مسائل تعیین نشده است.
اخیراً، شبه‌نظامیان کتائب حزب‌الله، که با منافع ایران همسو هستند، تهدیدهایی علیه دولت عراق و نیروهای آمریکایی مطرح کردند و در مورد عواقب عدم رعایت جدول زمانی اعلام‌شده برای خروج، هشدار دادند. به نظر می‌رسد عدم ارائه تضمین‌های روشن از سوی ایالات متحده در مورد تکمیل روند خروج از عین‌الاسد و منطقه کردستان، همان‌طور که در برنامه‌های توافق‌شده ذکر شده است، به پیچیدگی‌های منطقه‌ای گسترده‌تر و چالش‌های در حال تحول مرتبط باشد. از زمان روی کار آمدن دولت فعلی ایالات متحده در اوایل سال جاری، دولت فعلی ایالات متحده بر اولویت‌های دیگری متمرکز بوده است. با این حال، هنوز جای بررسی و شفاف‌سازی در مورد این موضوع، به ویژه در مورد ابهامات باقی‌مانده از دوره قبل، وجود دارد. این مسائل حل‌نشده عبارتند از:
- اصطلاح «پایان مأموریت ائتلاف بین‌المللی برای مبارزه با داعش» در ارتباطات و بیانیه‌های رسمی ایالات متحده برای توصیف کار کمیته‌های نظامی و برنامه‌های تحویل مأموریت استفاده شده است. این اصطلاح توسط سودانی نیز استفاده شده است، اما هنوز مشخص نیست که آیا به طور خاص به خروج نیروهای آمریکایی اشاره دارد یا به پایان گسترده‌تر مأموریت ائتلاف چندملیتی علیه داعش. در دیدار سودانی با بایدن در واشینگتن در آوریل ۲۰۲۴، اصطلاح «ائتلاف بین‌المللی» به گذار روابط بین عراق و ایالات متحده به سمت یک همکاری امنیتی دوجانبه دائمی مرتبط شد. اعلام شد که دو رهبر چگونگی و زمان پایان ماموریت ائتلاف بین‌المللی در عراق و گذار به همکاری‌های امنیتی دوجانبه دائمی، مطابق با قانون اساسی عراق و توافقنامه چارچوب استراتژیک بین عراق و ایالات متحده را ارزیابی خواهند کرد.
پس از سفر سودانی به واشنگتن و جلسات کمیته نظامی مشترک، جزئیات گذار به «همکاری امنیتی دائمی» فاش نشد، اگرچه تاریخ پایان ماموریت نیروهای ائتلاف اعلام شد. از زمان روی کار آمدن رئیس جمهور ترامپ، هیچ بحث عمومی در مورد ماهیت این همکاری، از جمله ترکیب و نقش نیروهای آمریکایی که انتظار می‌رود در عراق باقی بمانند، انجام نشده است. علاوه بر این، هیچ توضیحی در مورد مسئولیت‌های پرسنل فعلی ایالات متحده که قبلاً وظیفه آموزش و پشتیبانی از واحدهای ارتش و پلیس محلی را بر عهده داشتند، ارائه نشده است.
در نوامبر ۲۰۲۴، مسعود بارزانی، رهبر کردها، اعلام کرد که منطقه کردستان قاطعانه با خروج نیروهای آمریکایی از عراق مخالف است. این موضع پس از درگیری اسرائیل و ایران در ۱۳ تا ۲۴ ژوئن، که به حملات پهپادی به منطقه توسط گروه‌های مظنون طرفدار ایران منجر شد، تشدید شد. با این حال، دولت منطقه کردستان هنوز رسماً موضع خود را در مورد خروج برنامه‌ریزی شده نیروهای آمریکایی از پایگاه هوایی حریر در سپتامبر ۲۰۲۶ اعلام نکرده است. هنوز مشخص نیست که آیا این تأخیر صرفاً رویه‌ای است یا اینکه توافق جداگانه‌ای وجود دارد که به دولت کردستان اجازه می‌دهد تا مستقل از توافق بغداد با واشنگتن، درخواست ادامه حضور ایالات متحده در حریر را داشته باشد.
تقریباً ۲۵۰۰ سرباز آمریکایی همچنان در عراق مستقر هستند که عمدتاً در پایگاه‌های هوایی عین الاسد و حریر مستقر هستند. نیروهای اضافی نیز در پایگاه ویکتوریا در نزدیکی فرودگاه بین‌المللی بغداد مستقرند تا حمل و نقل امن به سفارت آمریکا و سایر مأموریت‌های دیپلماتیک غربی و از آنجا را تضمین کنند. علاوه بر این، نیروهای آمریکایی مستقر در فرماندهی عملیات مشترک در منطقه سبز، بر حفاظت از سفارت آمریکا با سکوهای پدافند هوایی نظارت دارند. توافق بین ایالات متحده و عراق وضعیت آینده این نیروها را مشخص نکرده است.
گروه‌های مسلح و تغییر موضع ایران در عراق
گروه‌های مسلح عراقی با ارتباطات قوی با ایران، به طور فزاینده‌ای نسبت به تحرکات نظامی اخیر ایالات متحده، به ویژه نشانه‌های کاهش حضور نیروهای آمریکایی در پایگاه‌ها، محتاط هستند. نگرانی‌های آنها از تغییر موضع استراتژیک فراتر است، آنها از عملیات‌های احتمالی ایالات متحده و اسرائیل که رهبران آنها را هدف قرار می‌دهد و نفوذ آنها را کاهش می‌دهد، می‌ترسند. با این حال، بزرگترین نگرانی آنها احتمال کودتا علیه آنهاست که توسط جناح‌های شیعه دیگر تحت فشار ایالات متحده یا با حمایت چهره‌های برجسته‌ای مانند آیت الله سید علی سیستانی و مقتدی صدر سازماندهی می‌شود.
در اقدامی قاطع و بی‌سابقه، دولت آمریکا از تصویب قانون «بسیج مردمی» در پارلمان عراق مانع شد – تلاشی قانونی که اغلب توسط شبه‌نظامیان به عنوان یک سپر قانونی استفاده می‌شود. این اقدام فراتر از دیپلماسی سنتی بود و سفارت آمریکا علناً مخالفت خود را با این قانون اعلام کرد. مارکو روبیو، وزیر امور خارجه آمریکا، طی تماس تلفنی با سودانی هشدار داد که این قانون می‌تواند نفوذ ایران را افزایش دهد و گروه‌های تروریستی را که تهدیدی برای حاکمیت عراق هستند، تقویت کند.
افزایش انتقاد آمریکا از گروه‌های مسلح و نیروهای بسیج مردمی همزمان با افزایش نارضایتی عمومی است. رسانه‌های جریان اصلی و اجتماعی عراق موجی از اعتراضات در محکومیت شبه‌نظامیان به دلیل فعالیت‌های غیرقانونی آنها را شاهد بوده‌اند. اخیراً، اسناد فاش شده، کتائب حزب‌الله و رهبری آن را در ترور محقق هشام الهاشمی در سال ۲۰۲۰ دخیل دانسته است. علاوه بر این، طبق گزارش‌های رسمی و رسانه‌ها، در ۲۷ ژوئیه درگیری مسلحانه‌ای در اداره کشاورزی در منطقه الدوره، شمال بغداد، بین شبه‌نظامیان کتائب حزب‌الله و نیروهای امنیتی عراق رخ داده است. این درگیری که به کشته شدن یک غیرنظامی و یک پلیس منجر شد، زمانی آغاز شد که شبه‌نظامیان برای جلوگیری از تصدی سمت مدیر تازه منصوب شده، مداخله کردند و اصرار داشتند که مدیر سابق در سمت خود باقی بماند. گزارش‌ها همچنین نشان داد که مدیر سابق در سال‌های اخیر انتقال غیرقانونی مناطق کشاورزی بزرگ در کمربند بغداد را به شرکت‌های وابسته به شبه‌نظامیان و جناح‌های مختلف سیاسی تسهیل کرده است.
تخلفات مکرر شبه‌نظامیان، فشارهای داخلی و بین‌المللی بر دولت برای انحلال و خلع سلاح این گروه‌ها را تشدید کرده است. در پاسخ، سودانی اعلام کرد که "هیچ‌کس بالاتر از قانون نیست و هیچ‌کس نمی‌تواند جایگزین دولت شود" و تأکید کرد که "انحصار دولت بر سلاح، ستون اساسی یک دولت قوی و محترم است."
این چشم‌انداز در حال تحول، شکاف عمیق‌تری را در درون "چارچوب هماهنگی" شیعه و شبه‌نظامیان وابسته به آن، پیش از انتخابات مهم پارلمانی، برجسته می‌کند. نتیجه این انتخابات، نفوذ هر حزب را در دولت بعدی تعیین خواهد کرد. نخست‌وزیر و متحدانش به‌طور فعال برای تضمین دوره دوم نخست‌وزیری تلاش می‌کنند و از روایتی متمرکز بر دفاع از دولت در برابر بازیگران غیردولتی برای تقویت چشم‌انداز انتخاباتی خود استفاده می‌کنند.
در مقابل، فشارهای سیاسی، امنیتی و اقتصادی مداوم آمریکا بر نیروهای چارچوب هماهنگی، جناح‌های مسلح و شبکه‌های اقتصادی وابسته به آنها – از جمله تحریم‌ها و احتمال قریب‌الوقوع مداخله نظامی مستقیم – اختلافات داخلی را عمیق‌تر کرده است. این تنش‌ها با فشار ایران برای کشاندن عراق به یک درگیری بالقوه با اسرائیل و ایالات متحده، تشدید شده است. در نتیجه، انتظار می‌رود شکاف سیاسی و شبه‌نظامی در مرحله آینده گسترش یابد.
با وجود انتقادات فزاینده توسط منابع عمومی و رسمی، شبه‌نظامیان همسو با ایران به عملیات خود ادامه داده‌اند. از پایان جنگ اسرائیل و ایران، این گروه‌ها سیستم‌های راداری ارتش و میادین نفتی در منطقه کردستان را هدف قرار داده‌اند. دولت منطقه کردستان از حملات پهپادی مداوم خبر داده، در حالی که نخست وزیر عراق تأیید کرده که دولت او با موفقیت از حملاتی که از خاک عراق علیه اسرائیل انجام می‌شد، جلوگیری کرده است.
تلاش‌های تهران برای تحکیم نفوذ امنیتی، سیاسی و اقتصادی خود در عراق پس از جنگ، از طریق سفرهای علنی و مخفیانه فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و روسای سایر نهادهای دولتی ایران آشکار شده است. بنا بر گزارش‌ها، این سفرها با هدف اعمال کنترل بر گروه‌های مسلح شیعه و جناح‌های سیاسی و جلوگیری از تجزیه آنها تحت فشار ایالات متحده انجام می‌شود. از جمله اهداف کلیدی تهران، تصویب قانون «بسیج مردمی» قبل از پایان دوره فعلی پارلمان است. ایران همچنان به شکل‌دهی چشم‌انداز حکومت عراق ادامه می‌دهد و نفوذ خود را به دولت‌ها و پارلمان‌های فعلی و آینده گره می‌زند. علاوه بر این، تهران در حال آزمایش جدیت مرحله اولیه توافق برای خروج نیروهای واشنگتن از عراق است.
سناریوهای خروج ایالات متحده
سناریو ۱: خروج کامل طبق برنامه‌های اعلام شده
انتقال سایت‌ها و تجهیزات از پایگاه هوایی عین‌الاسد به کنترل عراق، به این سناریو اعتبار می‌بخشد. واشینگتن پیش از این عملیات مشابهی از جمله تخلیه دیپلمات‌ها، رهبران ارشد نظامی و تجهیزات از این پایگاه به پایگاه هوایی حریر در اربیل و پادگان نظامی التنف واقع در مثلث مرزی عراق – اردن – سوریه در جریان درگیری اخیر ایران و اسرائیل انجام داده است. خروج کامل ایالات متحده از عراق به واشینگتن اجازه می‌دهد تا بدون محدودیت محافظت از نیروهای خود، با گروه‌های مسلح در این کشور درگیر شود.
با این حال، این سناریو به دلیل زمان‌بندی آن که با پتانسیل درگیری نظامی شامل اسرائیل، ایالات متحده و ایران همسو نیست، بعید به نظر می‌رسد. اگر ایران از خاک عراق برای درگیری با اسرائیل استفاده کند، عراق ممکن است با انزوای دیپلماتیک و اقتصادی روبه‌رو شود و این امر آن را به مدار ایران نزدیک‌تر می‌کند. علاوه بر این، تضمین امنیت در منطقه کردستان در برابر حملات شبه‌نظامیان و جلوگیری از تجدید فعالیت داعش در مناطق سنی‌نشین – به‌ویژه در بحبوحه بی‌ثباتی مداوم در سوریه – چالش‌های قابل توجهی را ایجاد خواهد کرد.
سناریوی ۲: کاهش نیروها و تغییر پیکربندی ماموریت
با توجه به چالش‌های ذکر شده، این سناریو محتمل‌تر به نظر می‌رسد. داده‌های فعلی نشان می‌دهد که واشینگتن و بغداد وظیفه تعریف «مشارکت امنیتی دائمی» را به تعویق خواهند انداخت و در عوض، رایزنی‌های گسترده و کامل در آینده را انتخاب خواهند کرد. این رویکرد با توافق برای پایان دادن به ماموریت ائتلاف بین‌المللی علیه داعش که در حال حاضر بر آموزش و آماده‌سازی نیروهای عراقی تمرکز دارد، متفاوت خواهد بود.
در این سناریو، پایگاه التنف در سوریه، که از نظر استراتژیک در نزدیکی پایگاه عین الاسد (تقریباً ۱۵۰ کیلومتر دورتر) قرار دارد، قرار است به پایگاه اصلی نیروهای آمریکایی تبدیل شود. واحدهای نخبه در اردوگاه‌های کوچک‌تر در پایگاه عین الاسد و همچنین پایگاه ویکتوریا و نزدیک سفارت آمریکا باقی خواهند ماند. در همین حال، طبق گزارش‌ها، پایگاه هوایی حریر در اربیل – که در حال حاضر هیچ فعالیت نظامی در آن مشاهده نمی‌شود – تجهیزات دفاع هوایی و بالگردهای بیشتری دریافت کرده است. این می‌تواند بخشی از طرحی برای کاهش تعداد سربازان آمریکایی در آنجا در سال ۲۰۲۶ باشد.
این سناریو با تمایل دولت فعلی ایالات متحده برای کاهش حضور نیروهای نظامی ایالات متحده در خارج از کشور بیشتر پشتیبانی می‌شود. این شامل کوچک‌سازی پایگاه‌های نظامی در سراسر جهان و در عین حال افزایش اتکا به فناوری پیشرفته نظامی و پرسنل رزمی بسیار ماهر است.
نتیجه‌گیری
افزایش اخیر فعالیت شبه‌نظامیان مسلح در عراق به سه عامل اصلی مرتبط است:
- افزایش گمانه‌زنی‌ها در مورد درگیری نظامی بالقوه بین اسرائیل و ایالات متحده از یک سو و ایران از سوی دیگر.
- انتخابات آینده عراق در ماه نوامبر که دولت بعدی را شکل می‌دهد و به عنوان معیاری برای سنجش نفوذ ایران عمل می‌کند.
- اجرای مرحله اولیه توافق برای پایان دادن به ماموریت ائتلاف بین‌المللی علیه داعش در عراق، از جمله خروج نیروهای ائتلاف از پایگاه هوایی عین الاسد در الانبار در ماه سپتامبر امسال، و پرسش‌های گسترده‌تر پیرامون آینده حضور نظامی ایالات متحده در عراق.
این عوامل به چندپارگی سیاسی، به ویژه در میان نیروهای همسو با «چارچوب هماهنگی» و شبه‌نظامیان وابسته به آنها، چه آنها که با ایران همسو هستند و چه در تلاش برای همسویی با دولت فعلی، کمک کرده‌اند. ایران، که از نزدیک خروج آمریکا را زیر نظر دارد، بر مدیریت فعالیت‌های نیروهای مختلف شیعه برای حفظ وحدت آنها و جلوگیری از هرگونه تجزیه احتمالی تمرکز دارد. این تلاش، نشان‌دهنده‌ی پیش‌بینی تهران از ازسرگیری احتمالی درگیری با اسرائیل و ایالات متحده است، با این انتظار که متحدان منطقه‌ای‌اش به طور فعال از ایران در میدان نبرد حمایت کنند.
دولت فعلی ایالات متحده در مورد توافق‌نامه‌ای که سلف خود با دولت عراق امضا کرده و برنامه‌ی خروج نیروها را تا سپتامبر ۲۰۲۶ مشخص می‌کند، اظهار نظری نکرده است. این سکوت با واکنش‌های معمول دولت به اقدامات انجام شده توسط دولت بایدن در تضاد است و از پذیرش ضمنی آن نشان دارد. دلایل احتمالی تلاش گسترده‌تر برای کاهش حضور نظامی در سطح جهانی یا انعطاف‌پذیری توافقنامه را شامل می‌شود که امکان استقرار مجدد نیروهای آمریکایی را در عین کاهش هزینه‌ها و پرسنل بدون تضعیف نفوذ آمریکا در امنیت و سیاست عراق فراهم می‌کند.
منبع: مرکز الامارات للسیاسات / ترجمه: سید علی موسوی خلخالی