شنبه ۲۵ مرداد ۱۴۰۴
نویسنده: عاطفه شهسواری، دانشجوی دکتری علوم سیاسی با گرایش جامعه شناسی سیاسی در دانشگاه رازی
قبل از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، کریدور زنگزور از نظر تاریخی به عنوان بخشی از آذربایجان شناخته می‌شد. با این حال در قرن بیستم، به‌ویژه در سال 1920 به دلیل تصمیمات شوروی، به واگذاری این منطقه به ارمنستان منجر شد که ارتباط زمینی جمهوری آذربایجان و نخجوان را قطع کرد و منزوی شدن نخجوان را به دنبال داشت و ارتباط آن با آذربایجان را به مسیرهای ایران یا ارمنستان محدود کرد. بنابراین زنگزور منطقه‌ای است که از لحاظ تاریخی، بخشی از آذربایجان بوده اما در دهه 1920، اتحاد جماهیر شوروی آن را بخشی از ارمنستان درآورد. این امر باعث شد تا آذربایجان از تنها راه ارتباطی مستقیم زمینی خود با نخجوان محروم کرد. سال‌ها بعد آذربایجانی‌هایی که می‌خواستند بین سرزمین اصلی و منطقه خودمختار سفر کنند، ابتدا باید از مسیر ایران می‌رفتند. یک پیشنهاد برای ایجاد کریدور زنگزور سال‌ها روی میز مانده بود اما پس از پایان جنگ دوم قره‌باغ در سال 2020، بالاخره شروع به تحقق آن شد. یک توافقنامه سه جانبه آتش‌بس بین ارمنستان، آذربایجان و روسیه، قدرت¬های منطقه‌ای، امکان بازگشایی مسیرهای ریلی و جاده‌ای را فراهم کرد که از ارمنستان عبور خواهد کرد. این کریدور در استان سیونیک ارمنستان، هم‌مرز با ایران به‌عنوان مسیر ارتباطی باکو – نخجوان در نظر گرفته شده است. بنابراین، کریدور زنگزور، مسیرهای تجاری را از اقیانوس آرام به ترکیه باز می‌کند و آسیای مرکزی، منطقه وسیع‌تر دریای خزر، آذربایجان و ارمنستان را به¬هم متصل می‌کند در حالی که فرصتی برای گسترش شبکه راه‌آهن بین روسیه، آذربایجان، ترکیه، ارمنستان و ایران فراهم می‌کند.
صلح در سایه نفوذ آمریکا
بالاخره ارمنستان و آذربایجان روز 9 اوت 2025 در کاخ سفید توافقی را امضا کردند تا اختلاف طولانی‌مدت بر سر کریدور زنگزور، که به نقطه‌ای حساس در مناقشه چندین دهه‌ای این دو رقیب تبدیل شده بود حل‌وفصل کنند. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان، در کنار دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری ایالات متحده که میانجی‌گری این توافق را بر عهده داشت، و نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، گفت: «این یک فرصت بزرگ اما همچنین مسئولیت بزرگی است.»
این کریدور تحت تسلط آمریکا برای 99 سال قرار خواهد گرفت و به نام مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین المللی شناخته خواهد شد.
بر اساس اعلامیه صلح مشترک این پروژه تحت صلاحیت قانونی ارمنستان فعالیت خواهد کرد. اما ایالات متحده آمریکا این زمین را به یک شرکت خصوصی آمریکایی اجاره خواهد داد تا ساخت و مدیریت آن را بر عهده بگیرد. توافق روز جمعه امکان اتصال بدون مانع بین آذربایجان و منطقه نخجوان را فراهم می‌کند در حالی که به حاکمیت ارمنستان احترام گذاشته می‌شود.
پیامدهای اجرایی شدن کریدور زنگزور یا کریدور ترامپ
با امضای این توافق حضور آمریکا در قفقاز جنوبی تقویت می‌شود و نقش روسیه و ایران که تا قبل از این در قفقاز نفوذ داشتند کاسته می‌شود؛ اجرای کریدور زنگزور، می‌تواند پیامدهایی نظیر پیامدهای ژئوپلیتیکی، اقتصادی، امنیتی و فرهنگی برای ایران به دنبال داشته باشد. همچنین اجرای این کریدور، می‌تواند توازن قدرت را در منطقه قفقاز جنوبی به ضرر ایران و به نفع آذربایجان و ترکیه تغییر دهد. همچنین باعث می‌شود ایران نقش ترانزیتی خود را از دست بدهد، حضور مستقیم آمریکا در مرزهای شمالی کشور می‌تواند فشارهای سیاسی – امنیتی داشته باشد. توازن قدرت را به ضرر ایران و به نفع ترکیه تغییر می‌دهد و ممکن است تحرکات قومی و تغییر مرزهای ژئوپلیتیکی، که امنیت ایران را تهدید می‌کند، باعث شود. ازاین رو این با کریدور ایران در عمل از بخشی از شاهراه ترانزیتی اوراسیا کنار گذاشته می‌شود و با حضور امریکا در این مسیر مرز شمالی ایران به مرز شمالی آمریکا و ناتو تبدیل خواهد شد. و ایران برای ارتباط با اوراسیا باید از نظارت امریکا عبور کند که این خود به معنی کاهش استقلال ترانزیتی و فشار اقتصادی بیشتر برای ایران است که به اصطلاح می‌توانیم بگویم با اجرایی شدن این کریدور ایران دچار نوعی خفگی ژئوپلیتیکی خواهد شد.
و اما پیامدهای آن برای ترکیه که تا قبل از این نیز حامی ایجاد کریدور زنگزور بود از این توافق استقبال کرده؛ ایجاد کریدور زنگزور برای ترکیه مزایایی بسیاری خواهد داشت که ازجمله می‌توان به تأمین و تضمین تجارت با آذربایجان اشاره کرد که هم پیمان تجاری و سیاسی اصلی این کشور در منطقه است؛ دسترسی به آسیای مرکزی از طریق دریای خزر یک مزیت رقابتی دیگر برای ترکیه در این زمینه است. کاهش وابستگی ترانزیتی این کشور به ایران برای دسترسی به نخجوان و ایجاد تعادل در تقابل تجاری و هژمونیک با روسیه در برخی جنبه‌ها از دیگر مزیت‌های این کریدور برای ترکیه است.
این کریدور با اهداف ژئوپلیتیکی بزرگ‌تر ترکیه به‌ویژه در مورد تقویت روابط با کشورهای ترک زبان که شامل آذربایجان و آسیای مرکزی است، همسوست. کریدور زنگزور برای برنامه بلندمدت ترکیه برای ادغام بیشتر با کشورهای ترک زبان، ترویج تجارت و همکاری منطقه‌ای ضروری است. بنابراین ترکیه حامی بزرگ کریدور زنگزور است زیرا آن را دارایی استراتژیک مهمی می‌داند که با اهداف ژئوپلیتیکی خود برای تقویت روابط با آسیای مرکزی و گسترش نفوذ خود در سراسر کشورهای ترک زبان مطابقت دارد. این کریدور با دور زدن ایران و روسیه، مسیر مستقیمی به دریای خزر و فراتر از آن به ترکیه می‌دهد و اهمیت آن را در تجارت منطقه‌ای و حمل‌ونقل انرژی افزایش می‌دهد. ترکیه این تلاش را برای تقویت روابط خود با آذربایجان و سایر کشورهای ترک‌زبان و گسترش نفوذ ژئوپلیتیکی و اقتصادی خود، حیاتی می‌داند.
به‌طور کلی، این کریدور نقشه ژئوپلیتیکی منطقه را بازسازی می‌کند و فرصت‌ها و چالش‌های جدیدی برای بازیگران اصلی ایجاد می‌کند.