دوشنبه ۰۸ ارديبهشت ۱۴۰۴
تداوم بحران در غرب آسیا و منازعه در اوکراین تغییرات مهمی را در ژئوپلیتیک مناطق پیرامونی و محور اورآسیا موجب شده که یکی از قابل مشاهده ترین و پر سر و صدا ترین، با اندکی فاصله، در آسیای مرکزی است، منطقه ای که نقش مهمی در سیر تاریخی و تمدنی جهان و دو قاره آسیا و اروپا داشته است و حداقل در قاره سبز بسیار شناخته شده نیست. آسیای مرکزی به طور کلی شامل 5 کشور قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان است که دارای منابع طبیعی و معدنی قابل توجه هستند و موزائیکی از اقوام و ملل مختلف است و اگرچه تعدادی از آنها از نظر قومی به عنوان کشورهای ترک تبار و دینی اسلام با هم مرتبط هستند و تا حد زیادی سرنوشت ژئوپلیتیکی یکسانی در قرن بیستم داشتند ولی سقوط اتحاد جماهیر شوروی و دوره پس از آن متمایز کردن آنها در برخی سطوح را موجب شده است.
موضوع مهم دیگر استقرار دونالد ترمپ در کاخ سفید است که با رویکرد متحول کردن هنجارها و رویه های بین المللی و بین دولت ها، دنیا را با شرایط جدید مواجه کرده است. در حال حاضر شش بازیگر اصلی ژئوپلیتیک، یعنی روسیه، چین، اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا، به اضافه جمهوری اسلامی ایران و ترکیه، مزیت خاصی در رابطه با کشورهای آسیای مرکزی دارند که به اختصار به آن پرداخته می‌شود:
فدراسیون روسیه
این کشور بازیگر مسلط در این منطقه برای چندین قرن بوده است چرا که کشورهای آسیای مرکزی بخشی از اتحاد جماهیر شوروی بودند و برخی رویدادهای جاری مانند تحولات سال گذشته در قزاقستان نشان داد که مسکو هم چنان نقش برتر و تعیین کننده داشته و در صورت لزوم در منطقه ایفای نقش می کند. همچنین از سویی ابعاد هویتی و فرهنگی نیز نقش روسیه در این منطقه بسیار قوی است که الفبای سیریلیک به زبان روسی و اقلیت های مهم روسی را در بر می‌گیرد. از سوی دیگر باید توجه داشت که روابط نظامی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی و زیرساخت ها به کرملین وابسته بوده است و این کشورها جایگاه مهمی‌بین چین و روسیه دارند. البته در شرایط جاری بر کسی پوشیده نیست که نفوذ و تاثیرگذاری روسیه تحت آثار بحران در پیرامون دریای سیاه تا حدودی کاهش یافته و بر نقش رقبای دیگر به‌ویژه چین، آمریکا، اتحادیه اروپا، ترکیه، ایران و حتی کشورهای خلیج فارس افزوده شده است. به‌نظر می رسد در شرایط جدید و امکان مصالحه در درگیری ها در اوکراین، به‌زودی حضور پررنگ تر روسیه در آسیای مرکزی در ابعاد مختلف ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیک را شاهد خواهیم بود.
موضوع مهم این که روسیه همچنان مقصد اصلی کارگران مهاجر از کشورهای آسیای مرکزی است. هر ساله صدها هزار شهروند آسیای مرکزی برای مواجهه با شرایط سخت اقتصادی، برای کار به روسیه سفر می‌کنند و میلیاردها دلار به کشور خود حواله می‌کنند. چین به دلایلی، به‌ویژه به دلیل ترس از بی‌ثباتی اجتماعی، نمی‌تواند و قصد ندارد جایگزین روسیه در جذب جریان‌های مهاجرتی شود.
چین
این کشور به بزرگترین صادرکننده و وارد کننده جهانی مزیت های خاص اقتصادی، نظامی، جمعیتی در آسیای مرکزی داشته و ظرفیت سرمایه گذاری چین در قابل یک کمربند و یک راه بسیار اغواگر است؛ در عین حال که طرفین دارای یک تاریخ مشترک بسیار قدیمی، تعداد قابل توجه اقلیت قومی و روابط اقتصادی ریشه دار هستند که به‌راحتی حذف پذیر نیستند؛ جاده ابریشم نیز عنصر مهمی است که از این منظر به آنها هویت مشترک می‌بخشد. کشورهای آسیای مرکزی از دیدگاه‌های متعدد برای چین اهمیت ویژه‌ای دارند و این کشور به دنبال تقویت نفوذ خود در منطقه با هدف تامین امنیت مرزهای غربی خود در برابر گروه‌های شبه‌نظامی اسلام‌گرا، تضمین واردات انبوه انرژی و حفظ بازار برای کالاهای چینی در کنار امکان سرمایه گذاری در زیرساخت هاست.
شایان ذکر است اداره کل گمرک چین اعلام کرده که گردش مالی کشورهای آسیای مرکزی با این کشور در سال گذشته میلادی بالغ بر 94.8 میلیارد دلار بوده که 5.4 میلیارد دلار بیشتر از سال 2023 است. قزاقستان با بیش از 46 درصد (43.8 میلیارد دلار)، موقعیت اول را در فهرست مبادلات تجاری با چین در میان کشورهای منطقه آسیای مرکزی به خود اختصاص داده است. حجم باقی‌مانده گردش مالی چین با کشورهای مرکزی بدین شرح است: قرقیزستان 22.7 میلیارد دلار (24 درصد)، ازبکستان 13.7 میلیارد دلار (14.5 درصد)، ترکمنستان 10.6 میلیارد دلار (11 درصد) و تاجیکستان 3.8 میلیارد دلار (4 درصد).
ترکیه
نقش برتر این کشور به بهره مندی از جامعه قومی ترک با اشتراکات دینی و فرهنگی بر می‌گردد؛ همچنین ترکیه از طرفی حضور گسترده اقتصادی در این کشورها دارد و در ردیف سرمایه گذاران برتر در این جمهوری‌هاست؛ البته تحولات در سوریه و به قدرت رسیدن جولانی در این کشور نوعی احساس قدرت بیشتر در محور ترکی ایجاد کرده است. از طرف دیگر آنکارا به عنوان‌هاب منطقه ای انرژی نقش مهمی در صادرات انرژی آسیای مرکز دارد. در عین حال که حمایت سیاسی این کشور عامل توازن در روابط این جمهوری‌ها با چین و روسیه بوده است. روابط با ترکیه برای قزاقستان و ازبکستان و سایر کشورهای آسیای مرکزی در درجه اول به دلیل دسترسی به بازارهای غربی در کنار حمایت از چند جانبه گرایی و در مرحله بعد همکاری گسترده نظامی و امنیتی بسیار مهم است؛ همچنین تعاملات گردشگردی طرفین نیز بسیار قابل توجه است.
آمریکا
سیاست این کشور در منطقه بیشتر بر رصد تحولات و بهره‌گیری از این جمهوری‌ها در بالانس روابط با مسکو و پکن متمرکز است. همچنین واشینگتن نگاه ویژه ای به همکاری های نظامی و امنیتی با دولت های آسیای مرکزی دارد. البته پس از بحران اوکراین توجه واشینگتن به این منطقه افزون شده که سفر آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه سابق ایالات متحده به قزاقستان و ازبکستان در سال های قبل در این راستا قابل تحلیل است. با این حال، رویکرد دیپلماتیک ایالات متحده در قبال آسیای مرکزی از سال 2015 در پلتفرم دیپلماتیک موسوم به C5+1 قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان به علاوه امریکا تجسم یافته است.
اتحادیه اروپا
در سال های اخیر اتحادیه اروپا نگاه ویژه ای را به این منطقه به عنوان بازار بکر مصرف و منابع قابل توجه انرژی فسیلی و انواع مختلف معادن معطوف کرده است. در عین حال نوع همکاری منفک کشورهای قاره سبز با کشورهای آسیای مرکزی و همچنین نهاد اتحادیه برنامه جامع همکاری با این منطقه را دنبال می کند. در همین راستا در مارس 2025 اجلاس سران 5 کشور آسیای مرکزی با این اتحادیه برگزار شد که طی آن سند جامع همکاری دو جانبه در چهار محور و چند موافقتنامه در مورد کمک 13 میلیارد دلاری بروکسل به 5 کشور هدف و همچنین تاییدیه 10 میلیارد دلار سرمایه گذاری بانک های اروپایی در آسیای مرکزی امضاء شد.
جمهوری اسلامی ایران
روابط کشورمان با جمهوری‌های آسیای میانه علی‌رغم اشتراکات فرهنگی و تمدنی در دوره پسا فروپاشی چند مرحله مختلف را تجربه کرده و از ظرفیت های قابل توجه بسط و گسترش روابط استفاده حداکثری نشده است. بر کسی پوشیده نیست که ایران توانمندی مهمی در صدور خدمات فنی و مهندسی و تامین کالاهای مصرفی این کشورها به‌ویژه در بخش ترانزیت انرژی و کالا دارد. به نظر می رسد در دو سال گذشته اقدامات قابل توجهی با هر پنج جمهوری به‌ویژه با عضویت کشورمان در پیمان شانگهای انجام شده که سفر ریاست جمهوری کشورمان به اکثر این کشورها و سفر مقامات عالیرتبه این جمهوری‌ها و افزایش قابل توجه حجم مبادلات در کنار تقویت تعاملات دفاعی و امنیتی نمادهای مهم آن است.
در یک جمع‌بندی اجمالی باید گفت که جمهوری‌های آسیای میانه علی‌رغم اشتراکات قابل توجه صدای واحدی را دارا نبوده و به نوعی در رقابت غیر اعلامی به‌سر می‌برند و بیشتر در فرایند محک نوع تعامل با بازیگران مهم مذکور مشغولند؛ البته قزاقستان و ازبکستان در تعامل با کشورهای غربی فعالتر هستند. با این حال این منطقه به تعادل و ثبات امیدوارکننده نرسیده است و در حال حاضر همه این کشورها یک نگرانی مشترک در موضوع افراطی گری و تروریسم حاصل از خروج آمریکا از افغانستان دارند.
گزینه همکاری به‌ویژه با روسیه، چین و جمهوری اسلامی ایران در کنار ترکیه در روند تغییر نظم جهانی و منطقه ای می‌تواند در دفع نگرانی‌های چند وجهی این کشورها و تامین ثبات و آرامش منطقه مؤثر باشد.