جمعه ۱۹ بهمن ۱۴۰۳
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷، کشور وارد دوره‌ای از تحولات بنیادین در عرصه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیرساختی شد. یکی از مهم‌ترین حوزه‌هایی که شاهد پیشرفت‌های چشمگیر بود، صنعت آب و مدیریت منابع آبی است.
ایران به‌عنوان کشوری با اقلیم‌های متنوع و چالش‌های جدی در حوزه تأمین و مدیریت منابع آب، پس از انقلاب اسلامی تلاش‌های گسترده‌ای در راستای توسعه زیرساخت‌های آبی، بهره‌وری منابع و ارتقای فناوری‌های مرتبط انجام داده است. این پیشرفت‌ها شامل احداث سد‌های متعدد، توسعه شبکه‌های آبیاری و زهکشی، بهبود سیستم‌های تصفیه و توزیع آب شرب و همچنین توجه به فناوری‌های نوین مانند شیرین‌سازی آب و مدیریت هوشمند منابع آبی بوده است.
این گزارش به بررسی دستاوردهای صنعت آب در دوران پس از انقلاب اسلامی پرداخته و تأثیرات آن را بر توسعه پایدار و رفاه عمومی مورد تحلیل قرار می‌دهد.
دهه؛۲۰ آغاز مسیر پایش منابع آب؛ نخستین گام‌ها در راستای پایش منابع آب ایران در دهه ۲۰ خورشیدی و با تشکیل بنگاه مستقل آبیاری برداشته شد. در این دوره، اندازه‌گیری جریان رودخانه‌ها با تأسیس ایستگاه‌های هیدرومتری بر روی رودخانه‌هایی نظیر کرج و جاجرود آغاز شد. همچنین، با راه‌اندازی اداره آب‌های زیرزمینی، مطالعات منابع آب زیرزمینی به‌طور رسمی در دستور کار قرار گرفت.
دهه ۴۰ و ۵۰؛ گسترش شبکه‌های پایش با تأسیس وزارت آب و برق/ تدوین مطالعات بیلان آب سطحی
دهه ۴۰ خورشیدی مبدأ تشکیل وزارت آب و برق و آغاز جمع‌آوری سیستماتیک آمار منابع آب سطحی و زیرزمینی بود. در این دوره، شبکه‌ای گسترده از ایستگاه‌های پایش ایجاد شد که شامل ۷۰۰ ایستگاه هیدرومتری، ۶۰۰ ایستگاه باران‌سنج معمولی، ۵۰۰ ایستگاه باران‌سنج ذخیره‌ای، ۲۰۰ ایستگاه تبخیرسنجی و ۴۰ ایستگاه برف‌سنجی بوده است.
در این زمان آمار مصارف دشت‌های کشور به صورت محلی و در قالب مطالعات موردی برداشت می‌شد. آماربرداری مصارف منحصرا مربوط به آب زیرزمینی و عمدتا از چاه‌ها انجام می‌شده و مصارف آب در بخش سطحی مورد توجه قرار نمی‌گرفت، لذا نمی‌توان آمار متقن و مستندی از مصارف کشور در آن زمان ارائه کرد. ضمن اینکه در این دوران، برنامه تلفیق مطالعات و تهیه اطلس هیدروژئولوژی در برخی حوضه‌های آبریز نظیر دریاچه ارومیه انجام شد. این دهه همچنین شاهد تدوین نخستین مطالعات بیلان آب سطحی بود که مبنای برنامه‌ریزی‌های آبی آینده کشور قرار گرفت.
دهه ۶۰؛ تمرکز بر جمع‌آوری اطلاعات منابع آب
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، صنعت آب کشور وارد دوره‌ای جدید از توسعه شد. در دهه ۶۰، تأکید بر جمع‌آوری دقیق اطلاعات منابع آب افزایش یافت. در این دهه اقدامات زیربنایی اعم از تأسیس بیش از ۵۰۰ ایستگاه آب‌سنجی و باران‌سنجی و حفاری بیش از ۲۵ کیلومتر چاه اکتشافی و ۲۲ کیلومتر چاه پیزومتری، بستر مناسبی برای برنامه‌ریزی‌های آبی آینده کشور فراهم کرد.
دهه ۷۰: اجرای پروژه‌های ملی آماربرداری منابع و مصارف
دهه ۷۰ با برنامه‌ریزی برای اجرای پروژه‌های ملی آماربرداری منابع و مصارف آب همراه بود. در این پروژه‌ها، آمار مصارف آب کشور در بخش‌های مختلف، بر مبنای بازدید‌های صحرایی از تمام منابع آب برآورد می‌شود؛ ضمن اینکه برنامه‌ای برای به‌روزرسانی بیلان منابع و مصارف هر پنج سال تدوین شد. نتایج این مطالعات در قالب گزارش‌های تحلیلی منتشر شد و نقش مؤثری در مدیریت منابع آب داشت.
طرح احیاء و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی
یکی از مهم‌ترین دستاوردهای صنعت آب پس از انقلاب اسلامی، تصویب طرح احیاء و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی در پانزدهمین جلسه شورای عالی آب در تاریخ ۲۵ شهریور ۱۳۹۳ بود. این طرح شامل ۱۵ پروژه کلیدی است که وظایف اجرایی آن بین وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی و وزارت صنعت، معدن و تجارت تقسیم شده است.
دستاوردهای کلیدی این طرح شامل:
پر و مسلوب‌المنفعه کردن چاه‌های غیرمجاز: تاکنون حدود ۱۵۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز مسدود شده‌اند.
نصب کنتور‌های هوشمند: ۱۴۰ هزار دستگاه کنتور هوشمند بر روی چاه‌های مجاز نصب شده است، و ۲۱۴ هزار چاه برقی نیز به کنتور‌های فهام مجهز شده‌اند.
اصلاح پروانه‌های بهره‌برداری: پروانه ۱۶۵ هزار چاه مجاز اصلاح و تعدیل شده است.
این اقدامات منجر به صرفه‌جویی و کاهش برداشت حدود ۴ میلیارد مترمکعب از منابع آب زیرزمینی شده است. پیش‌بینی می‌شود با ادامه اصلاح و تعدیل پروانه‌ها، این میزان به ۱۱ میلیارد مترمکعب افزایش یابد.
برنامه‌های آینده: کاهش ۱۵ میلیارد مترمکعب برداشت از منابع آب زیرزمینی
در برنامه هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران، هدف‌گذاری کاهش ۱۵ میلیارد مترمکعب برداشت از منابع آب زیرزمینی تعیین شده است. این کاهش از طریق ۴۰ درصد پر و مسلوب‌المنفعه کردن چاه‌های غیرمجاز، ۲۰ درصد جلوگیری از اضافه‌برداشت چاه‌های مجاز و ۴۰ درصد اصلاح و تعدیل پروانه‌های بهره‌برداری در دستور کار قرار دارد.
وضعیت کنونی شبکه‌های پایش منابع آب
در حال حاضر، ایران یکی از گسترده‌ترین شبکه‌های پایش منابع آب را در منطقه داراست. این شبکه شامل ۱۳۰۰ ایستگاه باران‌سنجی، ۷۰۰ ایستگاه تبخیرسنجی، ۳۰۰ ایستگاه باران‌سنج ذخیره‌ای، ۳۰۰ ایستگاه برف‌سنجی، ۱۱۵۰ ایستگاه هیدرومتری، ۱۲،۵۰۰ پیزومتر و ۱۲،۰۰۰ منبع انتخابی است.
این شبکه گسترده، ابزار اصلی وزارت نیرو برای پایش منابع آب کشور است و نقش کلیدی در تأمین امنیت آبی و توسعه پایدار ایفا می‌کند.
دستاوردهای صنعت آب ایران در ۴۶ سال اخیر/ جهش چشمگیر در ساخت و بهره‌برداری از سد‌ها
صنعت آب ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی شاهد تحولات و پیشرفت‌های قابل توجهی در حوزه ساخت و بهره‌برداری از سد‌ها بوده است. در حالی که پیش از انقلاب تنها ۱۹ سد در کشور بهره‌برداری می‌شد، این تعداد در ۴۶ سال گذشته به ۴۲۸ سد رسیده است. این رشد چشمگیر نه تنها تأمین منابع آب و تولید انرژی را بهبود بخشیده، بلکه نقش کلیدی در مدیریت منابع آبی، کشاورزی، کنترل سیلاب‌ها و توسعه پایدار کشور ایفا کرده است.
توسعه سدسازی در ایران: از گذشته تا امروز
سد‌های باستانی: ریشه‌های تاریخی مدیریت آب در ایران
ایران با تاریخچه‌ای غنی در مدیریت منابع آب، دارای دو سد باستانی در حال بهره‌برداری است که نشان‌دهنده دانش مهندسی آب در تمدن‌های کهن این سرزمین است. این سد‌ها با ظرفیت مجموع ۰.۸ میلیون مترمکعب، میراثی ارزشمند از دانش بومی در مدیریت منابع آبی محسوب می‌شوند.
سدسازی پیش از انقلاب اسلامی (تا سال ۱۳۵۷)
تا پیش از انقلاب اسلامی، تنها ۱۹ سد در کشور به بهره‌برداری رسیده بود که ظرفیت مخزن آنها ۱۳،۴۰۴ میلیون مترمکعب بود. این سد‌ها عمدتاً برای تأمین آب کشاورزی، شرب و کنترل سیلاب‌ها ساخته شده بودند، اما ظرفیت و گستره آنها پاسخگوی نیاز‌های رو به رشد کشور نبود.
دهه اول انقلاب (۱۳۵۷ تا ۱۳۶۷): آغاز رشد تدریجی
در نخستین دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، علی‌رغم چالش‌های جنگ تحمیلی و تحریم‌های اقتصادی، روند ساخت سد‌ها ادامه یافت و ۵۴ سد جدید به بهره‌برداری رسید که ظرفیت مخزن آنها ۲،۴۰۲ میلیون مترمکعب بود. این دوره نشان‌دهنده عزم ملی برای توسعه زیرساخت‌های آبی کشور بود.
برنامه اول توسعه (۱۳۶۸-۱۳۷۳): تثبیت روند سدسازی
در این دوره، ۳۲ سد جدید با ظرفیت ۱،۱۳۶ میلیون مترمکعب به بهره‌برداری رسیدند. این مرحله، آغاز دوره‌ای از برنامه‌ریزی‌های منظم و هدفمند برای توسعه منابع آبی کشور بود.
برنامه دوم توسعه (۱۳۷۴-۱۳۷۸): شتاب در پروژه‌های آبی
برنامه دوم توسعه با بهره‌برداری از ۵۸ سد جدید و ظرفیت ۲،۲۰۰ میلیون مترمکعب نشان‌دهنده افزایش سرعت پروژه‌های سدسازی بود. این سد‌ها به بهبود مدیریت منابع آب در حوضه‌های آبریز مختلف کمک شایانی کردند.
برنامه سوم توسعه (۱۳۷۹-۱۳۸۳): جهش چشمگیر در ظرفیت ذخیره آب
برنامه سوم توسعه نقطه عطفی در صنعت سدسازی کشور بود. در این دوره ۸۰ سد جدید به بهره‌برداری رسید که مجموع ظرفیت مخزن آنها به ۱۲،۳۴۱ میلیون مترمکعب رسید. این رشد قابل توجه، ظرفیت مدیریت بحران‌های آبی کشور را به میزان چشمگیری افزایش داد.
برنامه چهارم توسعه (۱۳۸۴-۱۳۸۹): تنوع‌بخشی به پروژه‌های آبی
در این دوره، ۶۰ سد جدید (به همراه ۲ سد اضافی) به بهره‌برداری رسیدند که ظرفیت مخزن آنها ۷،۱۶۱ میلیون مترمکعب بود. سد‌های این دوره علاوه بر تأمین آب شرب و کشاورزی، نقش مهمی در تولید انرژی برق‌آبی ایفا کردند.
برنامه پنجم توسعه (۱۳۹۰-۱۳۹۵): تمرکز بر بهره‌وری و پایداری
برنامه پنجم توسعه با بهره‌برداری از ۶۶ سد و ظرفیت ۱۳،۱۰۲ میلیون مترمکعب یکی از موفق‌ترین دوره‌های توسعه سدسازی در ایران بود. این سد‌ها با هدف بهبود بهره‌وری منابع آب و افزایش پایداری تأمین آب شرب و کشاورزی طراحی شدند.
برنامه ششم توسعه (۱۳۹۶-۱۴۰۱): تمرکز بر پروژه‌های منطقه‌ای و کنترل سیلاب
در این دوره ۵۵ سد جدید با ظرفیت ۴،۲۹۷ میلیون مترمکعب به بهره‌برداری رسید. تمرکز اصلی در این دوره بر کنترل سیلاب‌ها و تأمین آب در مناطق کم‌آب کشور بود.
برنامه هفتم توسعه (۱۴۰۳ تاکنون): ادامه روند توسعه
در برنامه هفتم توسعه، تاکنون ۲ سد جدید با ظرفیت ۲۴۵ میلیون مترمکعب به بهره‌برداری رسیده است. با توجه به برنامه‌های بلندمدت وزارت نیرو، انتظار می‌رود روند توسعه سد‌ها با هدف مدیریت پایدار منابع آبی ادامه یابد.
در مجموع، صنعت سدسازی ایران از ۱۹ سد پیش از انقلاب به ۴۲۸ سد در سال ۱۴۰۳ رسیده است. این سد‌ها با مجموع ظرفیت ۵۶،۲۸۹ میلیون مترمکعب، نقشی حیاتی در مدیریت منابع آب کشور، تأمین نیاز‌های کشاورزی، صنعتی، شرب و همچنین کنترل سیلاب‌ها ایفا می‌کنند.
توسعه گسترده زیرساخت‌های آبی در ۴۶ سال گذشته نشان‌دهنده تعهد ملی به حفظ و مدیریت پایدار منابع آب در شرایط چالش‌برانگیز اقلیمی و اقتصادی بوده و این روند همچنان با قوت ادامه دارد.
پیشرفت چشمگیر عملکرد شبکه‌های آبیاری و زهکشی پس از پیروزی انقلاب اسلامی
عملکرد شبکه‌های آبیاری و زهکشی کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی، رشد قابل توجهی را تجربه کرده است. در حالی که پیش از انقلاب اسلامی تا سال ۱۳۵۷ تنها ۵۵۲،۵۲۴ هکتار از اراضی تحت پوشش این شبکه‌ها قرار داشت، پس از انقلاب، به‌ویژه در دهه‌های اخیر، شاهد افزایش چشمگیر این رقم بوده‌ایم که نشان‌دهنده تمرکز بیشتر بر توسعه زیرساخت‌های آبی کشور است.
بر اساس آمار منتشر شده از سوی وزارت نیرو، عملکرد شبکه‌های آبیاری و زهکشی کشور به تفکیک دولت‌ها به شرح زیر است:
قبل از انقلاب اسلامی (تا سال ۱۳۵۷): ۵۵۲،۵۲۴ هکتار
دولت‌های اول تا سوم (۱۳۵۸ تا ۱۳۶۳): ۸۱،۵۰۵ هکتار
دولت چهارم (۱۳۶۴ تا ۱۳۶۷): ۸۱،۱۷۹ هکتار
دولت پنجم (۱۳۶۸ تا ۱۳۷۱): ۱۱۲،۷۱۷ هکتار
دولت ششم (۱۳۷۲ تا ۱۳۷۵): ۲۲۵،۴۳۶ هکتار
دولت هفتم (۱۳۷۶ تا ۱۳۷۹): ۲۵۵،۹۷۳ هکتار
دولت هشتم (۱۳۸۰ تا نیمه اول ۱۳۸۴): ۳۱۶،۷۴۸ هکتار
دولت نهم (نیمه دوم ۱۳۸۴ تا نیمه اول ۱۳۸۸): ۲۰۷،۹۴۴ هکتار
دولت دهم (نیمه دوم ۱۳۸۸ تا نیمه اول ۱۳۹۲): ۲۸۸،۹۲۹ هکتار
دولت یازدهم (نیمه دوم ۱۳۹۲ تا نیمه اول ۱۳۹۶): ۱۶۴،۰۷۳ هکتار
دولت دوازدهم (نیمه دوم ۱۳۹۶ تا نیمه اول ۱۴۰۰): ۱۰۰،۵۹۳ هکتار
دولت سیزدهم (نیمه دوم ۱۴۰۰ تا ۸ بهمن ۱۴۰۳): ۳،۴۴۳ هکتار
این آمار نشان می‌دهد که پس از انقلاب اسلامی، به ویژه در دوره‌های میانی و پایانی دهه ۱۳۷۰ و اوایل دهه ۱۳۸۰، توسعه شبکه‌های آبیاری و زهکشی با سرعت بیشتری پیش رفته است. بیشترین میزان توسعه در دولت هشتم با ۳۱۶،۷۴۸ هکتار ثبت شده است.
باید اذعان کرد، مقایسه عملکرد قبل و بعد از انقلاب اسلامی نشان می‌دهد که دولت‌های پس از انقلاب توجه ویژه‌ای به توسعه زیرساخت‌های آبیاری و زهکشی داشته‌اند. این پیشرفت‌ها نقش مهمی در بهبود بهره‌وری کشاورزی، مدیریت منابع آب و افزایش سطح زیر کشت اراضی کشور ایفا کرده‌اند.