حمله تب دنگی جهان به جهان / پس از کرونا این پشه عامل قتل عام جهان؟

دختری با موهای مجعد دارای علائم تب، درد و علائم کم آبی بدن در سن خوان در پورتوریکو به اورژانس مراجعه کرد. علائم او نشانه‌های رایج بسیاری از بیماری‌های دوران کودکی بود. با این وجود، آن دختر ۹ ساله رنگ پریده و بی حال زیر پتو از سایر کودکان بیمارتر به نظر می‌رسید و هیچ گونه علانم تنفسی‌ای از خود نشان نمی‌داد و صرفا می‌توانست جملاتی را زمرمه کند و یک پزشک اطفال موهایش را نوازش می‌کرد. آن پزشک تیزبین تشخیص اش درباره آن دختر ابتلای احتمالی او به تب دنگی بود بیماری‌ای که اغلب نادیده گرفته شده، اما اکنون رشدی انفجاری پیدا کرده است.

آن دختر به نام "جنسیس پولانکو مارته" در زمره ده میلیون نفری است که تاکنون در سال جاری به بیماری تب دنگی مبتلا شده اند. افزایش دمای سرسام آور جهانی چرخه‌های زندگی را تسریع کرده و دامنه حضور پشه‌های ناقل دنگی را گسترش داده و تنها در شش ماه گذشته به انتشار ویروس به تقریبا یک نفر از هر ۸۰۰ نفر روی سیاره زمین دامن زده است. هجوم بیماران مبتلا به دنگی بیمارستان‌هایی از برزیل تا بنگلادش را فرا گرفته است و بدترین روزهای پاندمی کووید را به یاد می‌آورد. پورتوریکو در بهار سال جاری وضعیت اضطراری بهداشت عمومی را اعلام کرد به گونه‌ای که تعداد موارد ابتلا به دنگی در پنج ماه نخست سال ۲۰۲۴ میلادی بیش از تمام موارد ابتلا در سال گذشته بود.

مقام‌های بهداشت عمومی در حال آماده سازی شرایط برای مواجهه با ظهور ویروس در مناطق معتدل‌تر از جمله جنوبی‌ترین بخش‌های ایالات متحده هستند. اخیرا "گریسون براون" از مقام‌های اجرایی کنترل انتقال بیماری در پورتوریکو در یک نشست از راه دور به مقام‌های کالیفرنیا هشدار داد که طوفان تب دنگی در راه است. او گفته بود:"اینجا در پورتوریکو در جریان است، اما شما نیز خیلی زود آن را احساس خواهید کرد".

مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های ایالات متحده هفته گذشته در مورد افزایش خطر ابتلا به عفونت دنگی در ایالات متحده هشدار داد و از پزشکان خواست هنگام درمان بیماران تب دار که به مکان‌های شیوع دنگی سفر کرده اند مراقب این بیماری باشند. به گفته سازمان بهداشت جهانی علیرغم آن که افزایش دما به دلیل فعالیت‌های انسانی موارد ابتلا به تب دنگی را به بالاترین حد تاریخی می‌رساند دنگی هنوز هم یکی از نادیده گرفته شده‌ترین بیماری‌های استوایی در جهان است.

از هر چهار مورد ابتلا به تب دنگی سه مورد خفیف یا بدون علامت هستند و از همین رو ردیابی آن بیماری را دشوار می‌سازد. از آنجایی که آن ویروس در چهار سِروتیپ وجود دارد ایمنی طبیعی پس از یک بار ابتلا به بیماری از سیستم ایمنی بدن فرد در مقابل عفونت‌های بعدی با سویه‌های دیگر محافظت نمی‌کند. آن چه دنگی را غیر معمول می‌سازد آن است که خطر عوارض شدید ناشی از آن ممکن است با عفونت‌های متوالی ناشی از سویه دیگری افزایش یابد. هیچ درمانی برای تب دنگی وجود ندارد و در موارد شدید می‌تواند منجر به نشت پلاسما از وریدها، خونریزی داخلی، نارسایی اندام‌ها و در مواردی نادر منجر به مرگ شود.

برخلاف سایر بیماری‌ها واکسیناسیون برای دنگی پیچیده است و گزینه‌های کمی از آن واکسن در دسترس هستند. تنها واکسن موجود در ایالات متحده برای کودکان ۹ تا ۱۶ ساله است که پیش‌تر به دنگی مبتلا شده بودند کسانی که بیش‌تر در معرض بستری شدن در بیمارستان بودند. با این وجود، آن واکسن پس از سال ۲۰۲۶ میلادی در دسترس نخواهد بود.

بحران شیوع دنگی در پورتوریکو زنگ خطری برای سایر مناطق ایالات متحده است. شیوع دنگی در پورتوریکو نشان می‌دهد که شیوع یک بیماری با چه سرعتی می‌تواند در جوامعی با زیرساخت‌های شکننده، سیستم‌های بهداشتی با کیفیت پایین و دمایی که هر سال گرم‌تر می‌شود به مرحله‌ای انفجاری برسد.

نتایج تحقیقات نشان می‌دهند بدون اقدام شدید برای کنترل آن ویروس و بدون کُند کردن سرعت تغییرات آب و هوایی حدود ۲ میلیارد نفر دیگر در سراسر جهان ممکن است در ۵۰ سال آینده در معرض خطر ابتلا به تب دنگی باشند.

بیش از یک دهه از زمانی که پورتوریکو شاهد آخرین شیوع تب دنگی بود می‌گذرد. اگرچه دنگی ویروسی در قلمرو بومی است و معمولا هر پنج تا هفت سال یکبار عود می‌کند، اما این چرخه با ظهور زیکا ویروسی نزدیک به دنگی که در سال ۲۰۱۶ میلادی در پورتوریکو شیوع پیدا کرد باعث ایجاد مقداری مصونیت در برابر تب دنگی شد. با این وجود، پس از لغو قرنطینه دوره پاندمی کووید و با بازگشت سفرهای جهانی به ویژه سفرهای دریایی کارائیب هزاران گردشگر به پورتوریکو بازگشتند و باعث ورود سویه‌هایی از تب دنگی شدند که تا پیش از آن در پورتوریکو غالب نبودند.

آن ویروس به سرعت در میان جمعیت افراد مستعد گسترش یافت و در اواخر ماه مه به جنسیس رسید. او چند روز قبل از رسیدن به بیمارستان تب داشت. پزشک معالج جنسیس نوک انگشت او را فشار داد و مشاهده کرد که بیش از حد طبیعی به طول می‌انجامد تا رنگ زیر پوست او به صورتی بازگردد که نشانه‌ای از کم آبی بدن بود. نکته نگران کننده آن که جنسیس شروع به استفراغ کرده و تعداد پلاکت‌های خون اش پایین بود.

داده‌های بخش بهداشت نشان می‌دهد که جنسیس یکی از ۹۱ مورد مبتلا به دنگی بود که در آن هفته در پورتوریکو گزارش شدند. مقام‌های بهداشت عمومی پورتوریکو در حال آماده شدن برای مواجهه با افزایش تعداد موارد ابتلا به این بیماری در آن جزیره هستند، زیرا ان جزیره به سمت فصل گرم و بارانی پیش می‌رود. تا اواسط ماه ژوئن در آن منطقه بیش از ۱۵۰۰ مورد ابتلا به دنگی گزارش شده بود.

هوای گرم و طوفانی برای پشه آئدس (Aedes aegypti) که ناقل اصلی تب دنگی در قاره آمریکا است هوای مطلوب قلمداد می‌شود. آن پشه تخم هایش را در هر جایی که آب راکد وجود دارد می‌گذارد: در کنتورهای آب، در تایرهای دور ریخته شده و حتی در گلدان‌های شکسته و لوله‌های دریچه سپتیک تانک. "سدی رایان" جغرافیدان پزشکی در دانشگاه فلوریدا که متخصص بیماری‌های منتقله از طریق حشرات است می‌گوید:"یک در بطری پر از آب باران می‌تواند بیش از ۱۰۰ تخم پشه را در خود جای دهد. آن‌ها سرسخت و مضر هستند. آنان واقعا برای در همه جا بودن تخصص دارند".

عادت غذایی پشه آئدس آن را در مقایسه با پشه‌هایی مانند پشه ناقل مالاریا ویرانگر می‌سازد. پشه ناقل مالاریا پیش از تخم گذاری تنها به یک وعده خون نیاز دارد پشه آئدس ماده، اما مانند خون آشام‌های کوچک بر روی انسان رفتار می‌کنند و از فردی به فرد دیگر پرواز می‌کند. در مناطق شلوغ شهری پورتوریکو اکثر خانواده‌ها نمی‌توانند از عهده پرداخت هزینه تهویه مطبوع برآیند بنابراین، آنان با باز کردن درها و پنجره‌ها که فاقد توری برای جلوگیری از ورود پشه‌ها هستند سعی می‌کنند هوای محیط داخل خانه را خنک کنند.

در همین حال، گرمایش ناشی از فعالیت‌های انسانی باعث افزایش انفجاری پشه‌ها شده است. به گفته مرکز ملی اطلاعات آب و هوا انتشار گازهای گلخانه‌ای عمدتا ناشی از سوختن سوخت‌های فسیلی از سال ۱۹۵۰ میلادی به این سو به طور میانگین دما را در کشورهای مشترک المنافع حدود منفی ۱۶ درجه سانتی گراد افزایش داده است.

این تغییر دما موهبتی برای پشه آئدس محسوب می‌شود که می‌تواند بیماری‌ها را در دماهای بالاتر در مقایسه با سایر گونه‌های پشه منتقل کند. محققان در جریان آزمایش‌های ازمایشگاهی دریافته اند که شرایط گرم‌تر می‌تواند باعث رشد سریع‌تر آن حشره و نیش زدن افراد بیش‌تر و تخم گذاری بیش‌تر شود. گرما هم چنین ویروس دنگی را عفونی‌تر می‌کند و به آن اجازه می‌دهد سریع‌تر در میزبان خود تکثیر شود. مدل‌ها و داده‌های دنیای واقعی نشان می‌دهند که این پشه‌ها می‌توانند تب دنگی را در دمایی بین ۱۷ درجه سانتی گراد تا ۳۴.۵ درجه سانتی گراد منتقل کنند شرایطی که در هر ماه از سال در پورتوریکو وجود دارد.

در مناطق گرمسیری در سراسر آمریکای لاتین، آفریقا و آسیا جایی که دنگی زمانی عمدتا در ماه‌های تابستان در گردش بود طولانی شدن فصل گرم این بیماری را به پدیده‌ای در طول سال تبدیل می‌کند. در همین حال، تغییر اقلیم به دنگی اجازه می‌دهد تا به مناطق معتدل و جوامع مرتفعی که قبلا هرگز در آنجا دیده نشده بود نفوذ کند.

در کشور نپال تا سال ۲۰۰۴ میلادی موردی از ابتلای دنگی مشاهده نشده بود. با این وجود، در دو سال گذشته بیش از ۵۰ هزار مورد ابتلا به آن بیماری ثبت شده است. موریس و چاد اولین شیوع قابل توجه دنگی را در دوازده ماه گذشته تجربه کرده اند. در همین حال، ایتالیا، فرانسه و اسپانیا ده‌ها مورد از انتقال محلی آن ویروس را در سال ۲۰۲۳ میلادی ثبت کردند که نشان می‌دهد آن بیماری ممکن است در نقاطی که سرمای زمستانی زمانی آن را دور نگه داشته جای پای خود را پیدا کند.

محققان می‌گویند این صرفا افزایش دما نیست که به گسترش تب دنگی دامن می‌زند. خشکسالی‌های ناشی از تغییرات آب و هوایی می‌تواند مردم را وادار به ذخیره آب کند و زیستگاه پشه‌های بیش تری را ایجاد نماید. طوفان‌ها و سیل‌های فزاینده نیز آب راکد تولید می‌کنند در حالی که به طور همزمان مردم را مجبور به ترک خانه‌های شان می‌کنند و قرار گرفتن در معرض پشه‌ها را افزایش می‌دهند.

این واقعیت که ویروس دنگی در چندین سروتیپ وجود دارد و مکانیسم غیر معمولی برای ایجاد بیماری شدید در افراد دارد مبارزه با آن را بسیار دشوار می‌کند. عفونت با یک سویه آنتی بادی‌های مبارزه کننده با بیماری تولید می‌کند که از فرد در برابر عفونت بعدی با آن سویه محافظت می‌کند. اما همان آنتی بادی‌ها می‌توانند به ویروس‌هایی با سروتیپ متفاوت متصل شده و ورود آن‌ها را تسهیل کرده و باعث بیماری شدیدتر شوند. Dengvaxia که توسط سازنده فرانسوی Sanofi ساخته شده تنها واکسن مورد تایید برای استفاده در ایالات متحده است و باعث ایجاد محافظت از بدن در برابر هر چهار سویه از تب دنگی می‌شود و برای کودکان ۹ تا ۱۶ ساله که در مناطق پرخطر مانند پورتوریکو زندگی می‌کنند تایید شده است.

سازمان بهداشت جهانی استفاده از واکسن دوم به نام Qdenga را گسترش داد که پیش‌تر در چندین کشور آسیب دیده از جمله آرژانتین، برزیل، کلمبیا و اندونزی و در سراسر اروپا تایید شده است.

سومین واکسنی که توسط موسسه ملی بهداشت تولید می‌شود هنوز در مرحله آزمایشات بالینی قرار دارد و حداقل برای چند سال در ایالات متحده در دسترس نخواهد بود.

طبق داده‌های مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌های ایالات متحده تنها ۱۴۵ کودک در پورتوریکو از زمانی که در سال ۲۰۲۲ میلادی واکسن در دسترس قرار گرفت دریافت آن را آغاز کردند که بخش کوچکی از تقریبا ۱۴۰ هزار واجد شرایط برای دریافت واکسن را شامل می‌شود. اکنون دسترسی به آن واکسن در حال اتمام است.

برخلاف سایر پشه‌ها پشه‌های آئدس در طول روز نیش می‌زنند و در برابر متداول‌ترین حشره کش‌ها مقاوم هستند. بنابراین، مسئولان باید روی شناسایی و از بین بردن زیستگاه پشه‌ها در مناطق پرمخاطب برای کاهش انتشار تمرکز کنند. تیم‌ها برای جمع آوری پشه‌ها به تله‌هایی با فناوری پایین که در خارج از خانه‌ها قرار می‌گیرند تکیه می‌کنند سپس آن‌ها را آزمایش می‌کنند تا مشخص نمایند چند درصد حامل ویروس هستند.

در پورتوریکو یک چالش بزرگ میزان آگاهی در میان پزشکان است که به ندرت این بیماری را درمان می‌کنند. به همین خاطر اخیرا بخش بهداشت پورتوریکو به پزشکان آموزش می‌دهد تا علائم شدید هشدار دهنده دنگی از جمله درد شکم، استفراغ مداوم و خونریزی از لثه یا بینی را تحت نظر بگیرند. برخلاف سایر بیماری‌ها که در آن کاهش تب اغلب نشانه‌ای است که فرد در حال بهتر شدن است در مورد تب دنگی این گونه نیست. هیچ آزمایش سریعی برای دنگی وجود ندارد و پزشکان مجبور هستند آن را از نظر بالینی تشخیص دهند.