روابط جمهوری آذربایجان و ایران تغییر می‌کند؟

 جمهوری آذربایجان، با جمعیتی برابر 4/10 میلیون نفر(در سال 2022) همسایه شمال غربی ایران، پرجمعیت ترین و در عین حال توانمندترین جمهوری قفقاز جنوبی است،با تولید ناخالص داخلی 7/78 میلیارد دلار در سال 2022، درآمد سرانه ای معادل 7762 دلار داشته است(همین شاخص برای ایران 4670، گرجستان 6674، ارمنستان 7018 و روسیه 15270 دلار بوده است).

از آغاز درگیری جمهوری آذربایجان با ارمنستان بر سر مساله قره باغ، در آستانه فروپاشی شوروی، جنگی خونین در منطقه رخ داد و صدها هزار نفر از هر دو طرف ناگزیر به ترک محل زندگی و اقامت در جایی دیگرشدند. دهها هزار نفر مردم عادی و نظامیان نیز از هر دو طرف کشته شدند.

ارتباط جمهوری خودمختار نخجوان (برونگان جمهوری آذربایجان) که توسط خاک جمهوری ارمنستان از خاک جمهوری آذربایجان جدا افتاده، از زمان آغاز فروپاشی تا کنون با استفاده از خاک جمهوری اسلامی ایران برقرار بوده است. با گذشت بیش از 20 سال، سرانجام جنگ 40 روزه جمهوری آذربایجان علیه اشغالگران، مناطق اشغالی بازپس گرفته شد. 

این مرحله منطقه را با تحولات سرنوشت سازی روبه رو کرد و کریدور ادعایی ترکیه و آذربایجان از خاک ارمنستان نتوانست و نمی توانست شکل گیرد. جمهوری آذربایجان به این نتیجه رسید که قلمروی جمهوری اسلامی ایران از ثبات سیاسی و اقتصادی لازم برای ایفای نقش کریدور ترانزیتی و حمل و نقل بین المللی برخوردار است.

موقعیت جغرافیایی ممتاز جمهوری آذربایجان در قفقاز برای ایران جهت ارتباط با فدراسیون روسیه و جمهوری گرجستان و دریای سیاه نقش قابل توجهی در برقراری ارتباط جاده ای و ریلی ایران با این منطقه دارد، به همین سبب در ابتکارات منطقه ای ایران از جمله کریدور خلیج فارس- دریای سیاه (اگر عملیاتی شود) و مسیر غربی کریدور شمال - جنوب (ریلی و جاده  ای) که از قلمرو جمهوری آذربایجان می گذرد، از نظر مقامات جمهوری اسلامی ایران حائز اهمیت است.

اگر چه جمهوری آذربایجان به سبب ساختار اقتصادی (نفت پایه) مشابهت هایی با ساختار اقتصادی ایران دارد و فضای کمی برای برای توسعه تجارت فیمابین وجود دارد، ولی در زمینه های دیگری همچون حمل و نقل و ترانزیت، سرمایه گذاری، همکاری اقتصادی و مبادلات علمی و فرهنگی هنوز ظرفیت‌هایی برای همکاری بیشتر دارند. 

صادرات جمهوری اسلامی ایران به جمهوری آذربایجان در سال 2020 برابر 462 میلیون دلار (کمتر از یک درصد صادرات ایران) و واردات ایران از جمهوری آذربایجان 37 میلیون دلار (کمتر از یک درصد) بوده است.

قرابت‌های فرهنگی چندی نیز بین دو کشور وجود دارد و جمهوری آذربایجان در برهه هایی مواضع مناسبی در باره ایران در محیط بین الملل اتخاذ کرده است.

براساس روابط بین الملل و پایبندی به حسن همجواری و عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر، دو کشور آینده ای درخشان برای همکاری تصویر و برنامه ریزی کرده اند.

مهمترین این موارد احداث راه آهن رشت-آستاراست(اگرچه نگرانی هایی در مورد تخریب محیط زیست در ایران و نگرانی هایی از سوی آذربایجان که می تواند در آینده کارایی این مسیر را به چالش بکشد). با این وجود اراده سیاسی هر دو کشور تکمیل و راه اندازی این مسیر است و پیشتر جمهوری آذربایجان با امتداد شبکه راه آهن خود بداخل پایانه ای که خود در آستارای ایران تدارک دیده است، اراده سیاسی خود به همکاری با ایران را نشان داده است.

همچنین در حدود شش سال پیش، این جمهوری آذربایجان بود که آمادگی خود را برای سرمایه گذاری در این مسیر اعلام کرده بود که به سبب پاره ای مسائل سیاسی و اقتصادی انجام نشد.

آزاد سازی اراضی اشغالی قره باغ فرصت مناسبی برای مشارکت و همکاری ایران با همسایه خود جمهوری آذربایجان پدید آورد که نیروی انسانی کارآمد ایران، بویژه تجربیات ایران در پاکسازی و مین روبی مناطق جنگی پدید آورد که به سبب فاصله جغرافیایی و همسایگی بلاواسطه  مقرون به صرفه برای جمهوری آذربایجان و اشتغالزایی برای جمیعت بیکار ایران بود که متاسفانه از دست رفت.

هنوز هم جمهوری اسلامی ایران آمادگی همکاری با جمهوری آذربایجان را دارد. با اتمام پروژه راه‌آهن اردبیل و اتصال این نقطه به شبکه راه آهن سراسری کشور و امکان اتصال آن با قلمرو جمهوری آذربایجان نیز می تواند برای اتصالات منطقه قفقاز بویژه جمهوری آذربایجان با آب‌های خلیج فارس و اقیانوس هند بکار گرفته شود. 

پایانه سوآپ نفتی بندر امیرآباد با ظرفیتی بیش از 200 هزار بشکه در روز در استان مازندران پتانسیل مناسبی برای تنوع بخشی به مسیرهای صادرات نفتی جمهوری آذربایجان فراهم کرده است، موردی که تا کنون بکار گرفته نشده است.

با افتتاح گذرگاه مرزی جدید در شهرستان آستارا در چند روز گذشته، این گذرگاه برای برقراری ارتباط استان گیلان و اردبیل با جمهوری آذربایجان یکی از شاهراه‌های اصلی این محور ترانزیتی و شبکه ترانزیت کشور است.

گذرگاه آستارا در واقع پنجمین گذرگاه مرزی با جمهوری آذربایجان است و با این گذرگاه بار ترافیکی در این محور کاهش می‌یابد. کمیسیون‌های مشترک همکاری اقتصادی دو کشور با یکدیگر در راستای توسعه روابط همه جانبه، با یکدیگر همکاری و اسناد مربوط به فراهم کردن زیرساخت‌های حقوقی و قانونی همکاری های دو جانبه را تنظیم می کنند.

برای توسعه همکاری های اقتصادی، تجاری و فرهنگی لازم است که موسسات و نهادهای دولتی و وابسته به دولت، موسسات پژوهشی و علمی از جمله دانشگاهی هر دو کشور نشست‌های مشترکی برای ایجاد مفاهمه و فراهم آوردن فضای همکاری و همدلی برای مبادله تجربیات و همکاری های مشترک در زمینه های مرتبط داشته باشند.

 برای فراهم آوردن زمینه همکاری، لازم است گام‌های عملی برداشته شود. شمار زیادی از ایرانیان در جمهوری آذربایجان و شهروندان جمهوری آذربایجان در ایران بویژه در استان‌های آذربایجان شرقی، غربی و زنجان با سرمایه گذاری و ایجاد اشتغال از جمله در مناطق آزاد اقتصادی فعالیت دارند.

ایجاد منطقه آزاد تجاری مشترک بویژه در شهر مرزی آستارا، زمینه های خوبی برای تحکیم روابط دو کشور دوست و همسایه خواهد بود. در زمینه های فرهنگی هر دو کشور وجوه مشترک برای همکاری دارند. تاسیس کرسی زبان ترکی آذربایجانی در دانشگاههای ایران و زبان فارسی در دانشگاه‌های جمهوری آذربایجان، مبادله استاد و دانشجو، تهیه سریال‌های تلویزیونی مشترک در باره زندگی و آثار مشاهیر مشترک و نیز برگزاری جشن نوروز از جمله مناسبت‌های ارزشمندی است که باید مورد ملاحظه قرار گیرد.

وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران علاقه مند به مبادله تجربیات با موسسات مشابه در جمهوری آذربایجان است که در انستیتو نسخ خطی آکادمی ملی جمهوری آذربایجان آثار گرانبهایی نگهداری می شود که مورد علاقه فرهنگدوستان ایرانی است. جمهوری اسلامی ایران در زمینه تعمیر و بازسازی و مرمت میراث فرهنگی-معماری تجریبات گرانبهایی دارد که می تواند با طرف آذربایجانی مبادلاتی انجام دهد.