فقه، فرهنگ و فرم/ بررسی پدیده توالت‌های ایستاده در شهر مذهبی قم

در دانش معماری، هماهنگی فضاهای شهری با فرهنگ بومی و باورهای دینی از اصول بنیادین به شمار می‌رود؛ زیرا در غیر این صورت، آن فضاها در نگاه مردمِ دارای اشتراک فرهنگی و مذهبی، ناهمگون و بی‌هویت جلوه می‌کنند.

دکتر سید مرتضی میرسراجی، استادیار دانشگاه، در یادداشتی به یکی از مصادیق این ناهماهنگی در شهر مذهبی قم پرداخته است؛ شهری که به‌عنوان مرکز علم و فقاهت شناخته می‌شود، اما در برخی جزئیات شهری آنچه مشاهده می‌شود با مبانی فقهی و سنت‌های اسلامی هم‌خوانی ندارد.

او با اشاره به توالت‌های ایستاده (سرپایی) در محله آذر، میدان کهنه، جنب مسجد امام هادی(ع) می‌نویسد: وجود چنین سازه‌ای در جوار مسجد و در شهری مذهبی، مغایر با فقه اسلامی، به‌ویژه فقه شیعه است. این در حالی است که در همان محل، توالت فرنگی نیز وجود دارد اما کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد و بیشتر نمازگزاران و اهالی محل از توالت‌های ایستاده استفاده می‌کنند.

سابقه تاریخی و فرهنگی

میرسراجی با مرور پیشینه تاریخی این رفتار، یادآور می‌شود که «ایستاده ادرار کردن» در میان اقوام کهن و به‌ویژه عرب‌های دوران جاهلیت رایج بوده است و در واقع نشانه‌ای از بی‌فرهنگی و ناپختگی تمدنی به شمار می‌رفته. او می‌افزاید که اسلام با وضع احکام دقیق در زمینه طهارت، این عادت را از میان برد و آن را رفتاری ناپسند دانست.

در مقابل، او رفتار جوامع غربی را نیز مورد نقد قرار داده و می‌نویسد: «در غرب هنوز این عادت ناپسند به‌صورت علنی و بدون رعایت حیا دیده می‌شود، که بیانگر عقب‌ماندگی فرهنگی آن‌ها در عین پیشرفت صنعتی است.»

بررسی روایات اسلامی

میرسراجی سپس با استناد به منابع معتبر حدیثی اهل سنت و شیعه، نشان می‌دهد که هر دو مکتب اسلامی بر کراهت یا ناپسندی ادرار ایستاده تأکید کرده‌اند.
در منابع اهل سنت، از جمله «سنن ابن‌ماجه»، «مسند احمد بن حنبل» و «سنن ترمذی»، روایاتی از پیامبر(ص) و اصحاب ایشان آمده که به صراحت این عمل را نهی کرده‌اند.
در فقه شیعه نیز بزرگان حدیث مانند شیخ صدوق در آثار خود از جمله من لا یحضره الفقیه و المقنع، و همچنین حرّ عاملی در وسائل الشیعه، بر ناپسندی شدید این عمل تأکید کرده‌اند.

تحلیل فقهی، فرهنگی و بهداشتی

بر پایه این روایات و تحلیل‌ها، ایستاده ادرار کردن نه‌تنها از منظر فقهی و سنت اسلامی عملی ناپسند است، بلکه از دیدگاه بهداشتی نیز می‌تواند موجب پاشش نجاست به لباس و بدن و در نتیجه، بطلان طهارت نمازگزار شود. افزون بر این، این نوع سرویس‌ها معمولاً بدون درب و دیواره ساخته می‌شوند و ممکن است موجب آشکار شدن عورت افراد شود که با عفت و ادب اسلامی منافات دارد.

نتیجه‌گیری و پیشنهاد

دکتر میرسراجی در جمع‌بندی تأکید می‌کند که احداث چنین توالت‌هایی در شهری مانند قم نه با فرهنگ اسلامی سازگار است و نه از نظر معماری و طراحی قابل دفاع. او پیشنهاد می‌کند مسئولان شهری و متولیان اماکن مذهبی با بازنگری در این‌گونه طراحی‌ها، ضمن رعایت اصول بهداشتی و فقهی، از توالت‌های نشسته یا فرنگی در صورت نیاز بیماران استفاده کنند تا شأن شهر مذهبی قم حفظ شود.

او می‌نویسد:

«این گونه طراحی‌ها نباید در شهرهای مذهبی یا مساجد تکرار شود. بازگشت به سنت اسلامی در معماری فضاهای عمومی، نه تنها نشانه عقب‌ماندگی نیست، بلکه نشانه احترام به فرهنگ و هویت دینی مردم است.»