بازخوانی مفهوم «علم» از منظر قرآن کریم

 به گزارش صد آنلاین، قرآن کریم، این کتاب هدایت الهی، نه تنها به عنوان یک متن دینی، بلکه به عنوان یک نظام جامع معرفتی، نگاهی عمیق و همه‌جانبه به مسئله علم دارد. در این کتاب آسمانی، علم تنها به معنای دانش تجربی و مادی محدود نمی‌شود، بلکه حقیقتی است که ریشه در عالم غیب دارد و از سرچشمه بی‌پایان حکمت الهی جاری می‌شود.

نخستین آیاتی که بر پیامبر اکرم (ص) نازل شد، با امر به خواندن آغاز می‌شود:

«اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ» (سوره علق آیه ۱) . این فرمان الهی، نشان‌دهنده جایگاه رفیع علم‌آموزی در نظام فکری اسلام است. اما قرآن کریم این علم را در چارچوبی الهی و با محوریت پروردگار عالم تعریف می‌کند. علمی که نور الهی است و تنها به ذهن محدود نمی‌شود، بلکه قلب را نیز روشن می‌سازد.

در این نوشتار، با استناد به آیات قرآن کریم و روایات معصومین (ع)، به بررسی ابعاد مختلف علم قرآنی و سکولار و تمدن نوین اسلامی می‌پردازیم.

از تعریف علم به عنوان موهبتی الهی تا نقش آن در ساختن تمدنی الهی، از تفاوت‌های بنیادین علم قرآنی با علم سکولار تا ویژگی‌های عالم راستین، همه را با دلایل قرآنی و روایی مورد بررسی قرار خواهیم داد.

امید است این بررسی بتواند گوشه‌ای از دریای بیکران معارف قرآنی درباره علم را نمایان سازد و راهگشای جویندگان حقیقت در عصر حاضر باشد. چرا که در کلام الهی آمده است: «یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ» (سوره مجادله آیه ۱۱ )؛ خداوند مقام کسانی از شما را که ایمان آورده‌اند و کسانی را که علم به آن‌ها داده شده است، بالا می‌برد.

علم از دیدگاه قرآن کریم جایگاهی بسیار رفیع دارد و به عنوان یکی از ارکان اساسی هدایت، تکامل و سعادت انسان مورد تأکید قرار گرفته است.

مهمترین جنبه های علم از منظر قرآن کریم:

۱. تعریف علم در قرآن :

قرآن کریم علم را به عنوان موهبتی الهی معرفی میکند که شامل شناخت حقایق هستی، احکام شرعی، و اسرار آفرینش است.

علم به عنوان نور الهی: در روایات آمده است: «العلم نورٌ یقذفه الله فی قلب من یشاء» (بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۲۵).

قرآن نیز میفرماید: «وَاتَّقُوا اللَّهَ وَیُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ» (بقره: ۲۸۲) - تقوا پیشه کنید و خدا به شما علم میآموزد.

علم همراه با خشیت: «إِنَّمَا یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ» (فاطر: ۲۸) ،تنها بندگان دانشمند از خدا میترسند.

علم نافع : علمی که موجب رشد معنوی شود، نه فخر فروشی (حدید: ۲۰؛ لقمان: ۱۲).

۲. اهمیت علم در قرآن

قرآن کریم از همان آغاز نزول بر خواندن و نوشتن تأکید کرده است:

- اولین آیات نازل شده :

«اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَرَبُّکَ الْأَکْرَمُ * الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ»(علق: ۱-۵).

- برتری عالم بر جاهل:

«قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ» (زمر: ۹).

- ارزش علم در روایات: پیامبر (ص) فرمود: **«طلب العلم فریضةٌ علی کل مسلم» (بحارالانوار، ج ۱، ص ۱۷۷).

۳. انواع علم در قرآن

قرآن به علوم مختلفی اشاره کرده که برخی از آنها عبارتند از:

- علم الهی (لدنی):

مانند علم حضرت خضر (ع): «فَوَجَدَا عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا آتَیْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا» (کهف: ۶۵).

- علم اکتسابی:

«وَفَوْقَ کُلِّ ذِی عِلْمٍ عَلِیمٌ» (یوسف: ۷۶) - دانش هر کسی محدود است و علم کامل نزد خداست.

-علم عملی (احکام):

«فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ» (نحل: ۴۳).

۴. علما در قرآن با چه ویژگی‌هایی معرفی شده‌اند؟

علما در قرآن به عنوان هدایتگران جامعه معرفی شده اند

- مقام والای علما:

«یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ» (مجادله: ۱۱).

- تدبر در آیات الهی:

«أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَی قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا»(محمد: ۲۴).

- عمل به علم:

«کَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ» (صف: ۳).

۵. علم و تمدن اسلامی

قرآن کریم علم را پایه پیشرفت مادی و معنوی می داند.

- تمدنسازی با علم:

«وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ»(انبیاء: ۸۰) - خدا به داوود (ع) صنعت زره سازی آموخت.

- علم و قدرت:

«وَلَقَدْ آتَیْنَا دَاوُودَ وَسُلَیْمَانَ عِلْمًا»(نمل: ۱۵).

۶. تفاوت علم قرآنی با علم سکولاردر چیست؟

قرآن کریم علم را به عنوان ابزار هدایت، پیشرفت و تقرب به خدا معرفی میکند. علم نافع باید همراه با تقوا، ایمان و عمل صالح باشد تا انسان را به سعادت دنیوی و اخروی برساند.

تفاوت‌های بنیادین علم قرآنی و علم سکولار از منظر آیات قرآن کریم

در جهان معاصر که علم به عنوان محور پیشرفت و توسعه شناخته می‌شود، وجود دارد .

قرآن کریم نگاهی جامع و الهی به مقوله علم ارائه می‌دهد که در بسیاری از موارد با تعریف سکولار از علم تفاوت‌های اساسی دارد. که دراینجا به خاطر اهمیت آن نمونه هائی ارائه می شود.

۱. منشأ علم

قرآن کریم در سوره بقره آیه ۳۱ می‌فرماید: "وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا"(و خدا به آدم همه نام‌ها را آموخت). این آیه نشان می‌دهد که منشأ حقیقی علم، الهی است. در مقابل، علم سکولار منشأیی کاملاً انسانی دارد و تنها بر تجربه و عقل بشری تکیه می‌کند.

۲. هدف علم

هدف نهایی علم در قرآن، تقرب به خداوند است. همان‌گونه که در سوره حجر آیه ۹۹ آمده است: "وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ"(و پروردگارت را عبادت کن تا یقین [و مرگ] به سرایت آید). اما علم سکولار عمدتاً در پی پیشرفت مادی و سلطه بر طبیعت است.

۳. رابطه علم و اخلاق

قرآن کریم در سوره فاطر آیه ۲۸ می‌فرماید: "إِنَّمَا یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ"(همانا از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او می‌ترسند). این آیه نشان می‌دهد که علم حقیقی باید همراه با تقوا باشد. در حالی که در علم سکولار، ممکن است علم از اخلاق جدا شود، همان‌گونه که در ساخت سلاح‌های کشتار جمعی مشاهده می‌کنیم. یا سلطه های جهانی و استعمارگری و چپاول منافع و ثروت ملتها و یا همان هوای نفس و پیروی از آن.

۴. محدودیت‌های علم

سوره اسراء آیه ۸۵ به صراحت بیان می‌کند: "وَمَا أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا"(و به شما جز اندکی از علم داده نشده است). این در حالی است که علم سکولار معمولاً باوری افراطی به توانایی‌های نامحدود علم تجربی دارد.

۵. روش کشف حقیقت

قرآن کریم در سوره حشر آیه ۲ می‌فرماید: "فَاعْتَبِرُوا یَا أُولِی الْأَبْصَارِ" (پس ای صاحبان بینایی، عبرت بگیرید). این آیه نشان می‌دهد که روش قرآنی ترکیبی از عقل، تجربه و وحی است. اما علم سکولار تنها به تجربه و عقل جزئی تکیه دارد.

۶. جایگاه عالم و دانشمندان

پیامبر اکرم (ص) در حدیثی مشهور می‌فرمایند: "العلماء ورثة الأنبیاء"(دانشمندان وارثان پیامبران هستند). این در حالی است که در نگاه سکولار، دانشمند صرفاً یک متخصص فنی محسوب می‌شود.

۷. علم و معنویت

سوره مجادله آیه ۱۱ می‌فرماید: "یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ" (خدا کسانی را که ایمان آورده‌اند و کسانی را که علم به آن‌ها داده شده درجات عظیمی می‌بخشد). این آیه نشان می‌دهد که علم قرآنی همواره با رشد روحانی همراه است، در حالی که علم سکولار ممکن است کاملاً از معنویت جدا باشد.

۸. نگاه به طبیعت

قرآن کریم در سوره بقره آیه ۱۶۴ طبیعت را آیات الهی معرفی می‌کند: "إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآیَاتٍ" (همانا در آفرینش آسمان‌ها و زمین نشانه‌هایی [از خدا] است). اما در نگاه سکولار، طبیعت صرفاً منبعی برای بهره‌برداری اقتصادی محسوب می‌شود.

۹. علم و عدالت

سوره حدید آیه ۲۵ می‌فرماید: "لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ" (تا مردم به عدالت قیام کنند). این آیه نشان می‌دهد که علم قرآنی باید در خدمت عدالت باشد. در حالی که تاریخ نشان داده است علم سکولار گاه در خدمت استعمار و ستم قرار گرفته است.

۱۰. علم و قدرت

قرآن کریم در سوره نساء آیه ۱۳۵ می‌فرماید: "کُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ" (برپا دارندگان عدالت باشید). این آیه نشان می‌دهد که علم قرآنی مسئولیت‌آور است، در حالی که در نگاه سکولار، علم اغلب به عنوان ابزاری برای کسب قدرت به کار می‌رود.

بررسی این محور ها به وضوح نشان می‌دهد که علم قرآنی هدایت‌گر، اخلاق‌محور و خداپایه است، در حالی که علم سکولار ممکن است به مادی‌گرایی، قدرت‌طلبی و نسبی‌نگری منجر شود. تمدن اسلامی زمانی شکوفا خواهد شد که علم در چارچوب ارزش‌های الهی تعریف و به کار گرفته شود. همان‌گونه که قرآن کریم در سوره طه آیه ۱۱۴ می‌فرماید: "وَقُل رَّبِّ زِدْنِی عِلْمًا"(و بگو: پروردگارا، بر دانشم بیفزا). این دعا نشان‌دهنده نگاه متعالی قرآن به مقوله علم است./ حوزه