چالش‌های نوشتن از «روح‌الله»

با این حال به نظر می‌رسد خلأهایی در زمینه روایت از تاریخ انقلاب وجود دارد که نویسندگان جوان و محقق را بر آن می‌دارد تا به آنها بیشتر بپردازند و شمعی در بخش‌های تاریک این روایت‌ها روشن کنند؛ اما این کار با همه جذابیتی که دارد خالی از چالش نیست. از جمله کارهای پرچالش برای محققین در این حوزه، ارائه روایتی مستند از زندگی رهبر کبیر انقلاب، امام خمینی(ره) است. 

چالش‌های نوشتن از «روح‌الله»

امام(ره) در تاریخ ایران اسلامی، شخصیتی منحصر به فرد و دارای ابعاد مختلف است؛ از مرجعیت دینی و سیاسی گرفته تا عرفان و فلسفه و ... . پرداختن به تمامی این ابعاد آن هم در خط مستقیم روایت تاریخی، کار دشواری است. کتاب «روح‌الله»، نوشته هادی حکیمیان، از جمله آثار خواندنی در این حوزه است که تلاش کرده فارغ از حب و بغض‌های سیاسی و با داشتن نگاهی پژوهشگرانه، زندگی و زمانه امام(ره) را واکاوی کرده و روایتی مستند اما خواندنی از ایشان ارائه کند. 

حکیمیان، نویسنده کتاب «روح‌الله»، در گفت‌وگو با تسنیم، با اشاره به ابعاد متعدد شخصیتی امام(ره) و در پاسخ به این پرسش که این مسئله، چه چالش‌هایی برای شما در نگارش کتاب ایجاد کرد، گفت: نگارش این کتاب را با علاقه شخصی انتخاب کردم، از این نظر نوشتن آن کار سختی نبود، اما با توجه به بزرگی شخصیت امام(ره) با چالش‌هایی مواجه بودم؛ البته در ابتدای امر به آن واقف نبودم و هرچه جلوتر می‌رفتم، می‌دیدم که کار، کار سختی است. 

آیت‌الله ساختارشکن

او ادامه داد: شخصیت امام(ره)، ابعاد گوناگونی دارد؛ ایشان هم مجتهد فقیه و مدرس بودند و هم فیلسوف عارف و سیاستمدار. در هر دوره زمانی، یکی از این ابعاد شخصیتی ایشان برجستگی بیشتری نسبت به سایر ابعاد داشت. مثلاً در دوره‌ای ایشان به عنوان مرجع مطرح هستند، در دهه 40 و آغاز نهضت روحانیت، ایشان به عنوان رهبر سیاسی مطرح می‌شوند اما بُعد عرفانی امام که بیش از دیگر ابعاد برایم جاذبه داشت، روی دیگر ابعاد شخصیتی ایشان سایه می‌اندازد؛ حتی بر ابعاد زندگی و گرایش‌های سیاسی، مذهبی و شاعرانگی ایشان. حتی ما شاهد سایه انداختن این بُعد روی زندگی و شخصیت ایشان در دوره انقلاب و جنگ هستیم. 

عرفان امام(ره)؛ تجلی اشداء علی الکفار، رحماء بینهم

عرفان در نظر امام(ره)، راهی است برای شناخت حق و فانی ساختن منیت انسان که این امر جز با تهذیب نفس میسر نمی‌شود. ایشان که خود نمونه‌ای تام و تمام از سالک واقعی طریق عشق است، انزواطلبی را مغایر با این مسیر می‌دانند. ایشان عرفان را نه تنها مجموعه‌ای از معلومات، بلکه طریقتی برای عمل و ارتقا و کمال می‌دید: «عشق او به خدا و تهجّد و راز و نیازهای عاشقانۀ او با خالق هستی، و غزل سرایی‌های عارفانۀ او در کنار مسئولیت‌های ـ سیاسی نظامی، عطوفت بیش از حد او در برخورد با مظلومین عالم، و قهر ستم سوزش در برابر ستمگران و مستکبران، دو روی سکۀ شخصیت عرفانی او بود و تجلی اشداء علی الکفار، رحماء بینهم». 

امام(ره) در نوع نگاهشان به عرفان نیز ساختارشکن بودند. گرایش ایشان به مباحث و سلوک عرفانی در حالی بود که فضای حوزه‌های علمیه به درس و بحث خو گرفته و فارغ از مباحث عرفانی و فلسفی، تنها به علم دین می‌پرداخت. تاریخ، مخالفان متعددی را ذکر کرده که در این‌باره شکایت خود از امام(ره) را به گوش بزرگان حوزه رسانده‌اند.  حکیمیان با اشاره به این بخش از زندگی امام(ره) گفت: در خاطرات خود امام(ره) نیز ذکر شده که ایشان زمانی که فلسفه درس می‌داد، جریان مخالف فلسفه و عرفان در حوزه علیمه قوی بود. در واقع، جریان متحجر و واپس‌گرا هنوز بودند. اما شخصیت خود امام(ره) آنقدر قوی و بزرگ بود که جلوی همه اینها ایستاد. 

تفاوت امام(ره) با دیگر علما

نویسنده کتاب «روح‌الله» ادامه داد: در دیگر موضوعات نیز ما این نگاه متفاوت امام(ره) را شاهد هستیم. مثلاً در مسائل سیاسی. در داخل حوزه برخی، حتی از بزرگان، با ورود روحانیت به مسائل سیاسی مخالف بودند. وجه تمایز امام(ره) نسبت به دیگر علما، استقلال رأی و افق باز اندیشه‌ای است که ایشان دارد که نشان‌دهنده آینده‌نگری‌شان است. 

پیروزی انقلاب اسلامی، امید را در دل مستضعفین عالم روشن کرد. انقلابی که امام(ره) آن را در ایران بنا نهاد، خیلی زود مرزهای جغرافیایی را طی کرد و علاقه‌مندان از سراسر عالم، با آن همصدا شدند. پیروزی انقلاب با شعارها و آرمان‌های خود، توجه جهانیان به ویژه امت مسلمان را به مسئله فلسطین معطوف کرد. بازخوانی آرای امام(ره) در این باب، تأییدکننده صحبت‌های حکیمیان در «بلندنظری» و «آینده‌نگری» امام(ره) است. در حالی که عمده منابع تاریخی انقلاب، سابقه نظرات امام(ره) در این‌باره را از دهه 40 بازخوانی می‌کنند، حکیمیان در کتاب «روح‌الله» سند جدیدی رو می‌کند که نشان می‌دهد امام(ره) در دهه 20 دغدغه مسئله فلسطین را داشته‌اند.

سند جدیدی از مبارزات سیاسی امام(ره)

او در این‌باره بیشتر توضیح داد و گفت: ایشان در این سند که مربوط به سال 1327 است، نسبت به تشکیل اسرائیل اعتراض و از فلسطین حمایت می‌کنند. در واقع می‌توان اینطور گفت که حمایت ایشان از فلسطین، ربطی به جمهوری اسلامی ندارد و ایشان سال‌ها پیش از آنکه انقلاب به پیروزی برسد، این دغدغه را داشته‌اند. 

بازخوانی این بخش از آرای امام(ره) و دغدغه‌ای که ایشان در ادوار مختلف نسبت به فلسطین داشته‌اند، امروز که فلسطین بیش از هر زمان دیگری در صدر اخبار است، لازم و ضروری می‌نماید. 

نمی‌توانیم تاریخ را پاک کنیم

کتاب «روح‌الله» در کنار پرداختن به زندگی امام(ره)، لاجرم به زمانه و جریان‌های سیاسی مختلف نیز می‌پردازد. داشتن نگاه منصفانه فارغ از گرایش‌ها و حب و بغض‌های سیاسی، از مقدمات لازم برای پژوهشگران و نویسندگان حوزه تاریخ، به ویژه تاریخ انقلاب است؛ موضوعی که به نظر می‌رسد در «روح‌الله» مد نظر نویسنده بوده و براساس آن، به موضوعاتی پرداخته که به گفته حکیمیان تا پیش از این، جزو خط قرمزها به نظر می‌رسیده است: در ابتدای امر، با دلهره و تردید از اینکه نام افراد یا جریانات مختلف را در کتاب بیاورم، کار را آغاز کردم. چرا که تاریخ انقضای برخی از این گروه‌ها و جریان‌های سیاسی نه تنها در ایران که در جهان نیز گذشته است؛ گروه‌هایی مانند چپ، مارکسیسم و ... . 

حکیمیان که تاکنون آثار متعددی در حوزه داستان تاریخی به رشته تحریر درآورده و مطالعاتی در این زمینه داشته است، با تأکید بر اینکه «ما که نمی‌توانیم تاریخ را پاک کنیم»، اضافه کرد: در کتاب از احزاب، گروه‌ها و جریان‌های سیاسی مختلفی مانند انجمن حجتیه، سازمان مجاهدین، گروهک فرقان و ... یاد شده است. همچنین بخشی از کتاب نیز به دسته‌بندی‌هایی که در آن زمان در حوزه بوده و کمتر در کتاب‌ها به آن پرداخته شده نیز، اختصاص یافته است. 

عبور از خط قرمزها در «روح‌الله»

به گفته نویسنده کتاب «روح‌الله»؛ در آن زمان، چند دیدگاه متضاد داخل حوزه‌های علمیه بود که نمونه‌ای از آن را می‌توان در جریان اصلاحات حوزه و تشکیل هیئت مصلحین توسط امام در زمان آیت‌الله بروجردی مشاهده کرد که جریان واپس‌گرا برای به سرانجام نرسیدن آن، سنگ‌اندازی‌هایی کردند. 

او ادامه داد: تردیدهایی برای ذکر نام این جریان‌ها و افراد داشتم و فکر می‌کردم که طرح آنها در کتاب مورد انتقاد قرار گیرد و بگویند که چرا این افراد که تاریخشان گذشته، در کتاب ذکر شده است؟ با مطلع شدن از تقریظ رهبر معظم انقلاب بر کتاب، دلگرمی احساس و به راهی که آمدم، اطمینان پیدا کردم. 

رونمایی از تقریظ رهبر انقلاب

کتاب «روح‌الله» که از سوی انتشارات شهرستان ادب به چاپ رسیده، اخیراً همزمان با انتشار خبر تقریظ رهبر معظم انقلاب بر این کتاب، در سی و ششمین دوره نمایشگاه کتاب تهران مورد اقبال عمومی قرار گرفت و به چاپ دوم رسید. همزمان نسخه صوتی اثر نیز با صدای وحید یامین‌پور در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است. قرار است تقریظ رهبر معظم انقلاب بر این اثر در آستانه سالروز رحلت امام راحل(ره) رونمایی شود. 

روایت حکیمیان از زندگی و زمانه امام(ره) نه تنها برای محققان حوزه تاریخ انقلاب اسلامی که برای مخاطبان عام نیز خواندنی است. نویسنده کوشیده با فاصله گرفتن از نثر خشک و یکدست تحقیقی، روایتی شیرین اما پایبند به تاریخ ارائه دهد. / تسنیم