دوران پسا صدام و فرصت‌های طلایی بازار نشر عراق برای ایران

بنا به گفته کارشناسان و فعالان این عرصه، دوران حکومت صدام را می‌توان دوران تک‌صدایی نشر عراق در نظر گرفت؛ عرصه‌ای که تنها به تبلیغ حکومت و ارائه گفتمان رسمی می‌پرداخت و زایایی اندیشه در آن به منزله جرمی نابخشودنی بود. اما از سال 2003 و با سقوط صدام حسین، گویی ورق به نفع فرهنگ و هنر برگشت. بنا به گفته برخی از فعالان عرصه نشر عراق، این دوران را می‌توان نقطه عطفی برای نشر عراق به شمار آورد؛ به طوری که در مدت چند سال، چندین مرکز نشر تشکیل شد که کار خود را بر تولیدات ادبی متمرکز کرده‌اند.

 صفا امیری، مدیر نشر بین‌المللی براق، با اشاره به فرصت‌های ایجاد شده برای نشر عراق در سال‌های گذشته به تسنیم گفت: نشر عراق تا پیش از صدام جزو نشرهای بسیار قوی بود. ضرب‌المثل معروفی در جهان عرب از گذشته مطرح است، مبنی بر اینکه: مصری‌ها می‌نویسند، لبنانی‌ها چاپ می‌کنند و عراقی‌ها می‌خوانند. در واقع، عراقی‌ها در نظر عامه نسبت به مطالعه کتاب در جهان عرب قوی‌تر و جلوتر بودند. شر عراق بعد از آمدن صدام و با ایجاد شرایط سیاسی خاص و بسته شدن فضای فرهنگی، رو به ضعف گذاشت؛ به طوری که در سال 2003 با ورود آمریکا و سقوط صدام، گفته می‌شود جسد بی‌رمقی از نشر این کشور باقی مانده بود. در برخی از حوزه‌ها مانند حوزه نشر کودک و نوجوان، فعالیت‌ها تقریباً به صفر رسیده بود.

این فعال حوزه نشر از مزیت‌های نشر عراق در دوران پساصدام را ورود بخش خصوصی به عرصه فرهنگ دانست و افزود: بعد از سال 2003 و سقوط صدام، حرکت فرهنگی شروع شد که بیشتر با مشارکت بخش خصوصی بود و ساختار دولتی چندانی نداشت. به عنوان مثال، العتبة الحسینیه و العتبة الکاظمیة بیش از 15 سال است که نمایشگاه سالانه برگزار می‌کنند. 

امیری ورود بخش دولتی به حوزه نشر عراق از سال 2018 را یکی از گام‌های مثبت این کشور در این عرصه طی سال‌های گذشته دانست که سبب شد نمایشگاه بین‌المللی بغداد برگزار شود و ناشرانی از منطقه و کشورهای مختلف در این رویداد حاضر شوند. 

قرابت جغرافیایی و فرهنگی میان ایران و عراق از گذشته تا به امروز سبب شده تا دو کشور به لحاظ فرهنگی و ادبی تعاملاتی با هم داشته باشند. ردپایی از این بده‌بستان‌های ادبی را هم می‌توان در کارهای ایرانی‌ها و هم در آثار عراقی‌ها دید. حوزه نشر عراق از وجهی دیگر نیز برای ایرانی‌ها قابل تأمل است: چاپ کتاب‌های دینی که از گذشته تا به امروز رایج بوده و به عنوان یکی از اصلی‌ترین فعالیت‌های نشر ایران در کشور همسایه به شمار می‌آید. 

عراق با داشتن این پیشینه فرهنگی، سابقه تمدنی و ارتباطات ادبی با ایران، در سی و ششمین دوره نمایشگاه کتاب تهران به عنوان میهمان ویژه حضور داشت. بنا به گفته ثائر جعفر العصامی، معاون رئیس اتحادیه ناشران عراق؛ 15 ناشر از این کشور در مهمترین نمایشگاه کتاب ایران حضور داشتند؛ فرصتی که ظرفیت گشودن باب تعاملات بیشتر فرهنگی میان دو کشور را افزایش داشت و مجالی بود برای حضور مؤثرتر و پررنگ‌تر نشر ایران در این کشور. بنا به گفته فعالان نشر، از جمله حوزه‌هایی که می‌تواند در تعاملات فرهنگی دو کشور همسایه مورد توجه قرار گیرد، حوزه نشر کودک و نوجوان است.

نشر کودک و نوجوان ایران طی دهه‌های گذشته توانسته با تولید محتوای خلاقانه و رشد در تصویرگری، اولین امید ایران برای راه‌یابی به فضای نشر بین‌الملل باشد. تجربه حضور در نمایشگاه‌های خارجی طی سال‌های گذشته نیز مؤید این مطلب است که نشر کودک و نوجوان ایران با داشتن مؤلفه‌های انسانی، ادبیات خلاقانه، در نظر گرفتن نیازهای مشترک کودکان و نوجوانان و تصویرگری خلاقانه و هنرمندانه، توانسته نظر ناشران از کشورهای مختلف از جمله کشورهای عربی منطقه را به خود جلب کند. امیری در همین رابطه، نشر کودک و نوجوان عراق را به «نهالی نورس» تشبیه می‌کند که نیازمند «محتوای خلاقانه» است؛ فرصتی که ایران می‌تواند از آن برای عرضه بیشتر آثار خود در بازار نشر این کشور بهره ببرد: ما یک تقارب فرهنگی با اکثریت ملت عراق داریم که شیعه هستند و همین نقطه اشتراک، سبب شده که نشر ایران طی سال‌های گذشته روزهای خوبی را در این کشور سپری کند و آن دسته از آثاری که در حوزه کتاب‌های دینی کودک و نوجوان کار می‌کنند، توانسته‌اند توفیقات خوبی در این کشور کسب کنند. این فضا، فضای بکری است که از نظر محتوا ضعیف است؛ به همین دلیل در سال‌های اخیر محتوایی که خیلی مرتبط با فضای فرهنگی عراق نیست، توانسته‌اند به بازار این کشور راه یابند.

علیرضا سبحانی‌نسب، مدیر نشر بین‌المللی جمال، نیز معتقد است نشر کودک و نوجوان طی سال‌های اخیر توانسته نظر ناشران منطقه را به خود جلب کند: آثار تصویرگران ایرانی در حال حاضر در این بازار خواهان دارد و ما شاهد حضور پررنگ تصویرگران ایرانی در این عرصه هستیم. از سوی دیگر، می‌توان از تأثیرگذاری نشر ایران بر نشر کودک و نوجوان عراق نیز صحبت کرد. با توجه به همسایگی دو کشور، طی سال‌های اخیر ناشرانی از عراق در این کشور متأثر  از ایران شروع به فعالیت و کارهای خوبی نیز تولید کرده‌ و سهم خوبی از بازار را به خود اختصاص داده‌اند. 

با این حال به نظر می‌رسد بازار عراق برای ایران می‌تواند فراتر از یک حوزه تعریف شود. صنعت نشر ایران طی سال‌های گذشته علی‌رغم همه مشکلات و موانعی که بر سر راه داشته، توانسته سر پا بایستد و نیاز داخل و بخشی از نیاز منطقه راتأمین کند. امیری با اشاره به این موضوع گفت: عراقی‌ها بسیار تمایل دارند که در زمینه چاپ و نشر در ایران پایگاه قوی داشته باشند؛ چرا که کیفیت چاپ در ایران در حد کشورهای ردیف اول جهان است و از سوی دیگر، هزینه چاپ و نشر در ایران در قیاس با دیگر کشورها برای عراقی‌ها با هزینه کمتری صورت می‌گیرد و مقرون به صرفه است. 

به گفته این فعال حوزه نشر بین‌الملل؛ چه بسا می‌تواند آورده مالی این بازار برای ایران در حوزه صنعت نشر گسترده‌تر از بخش محتوا باشد. در حوزه محتوا در داخل نقاط ضعف عمده داریم. هرچند در این سال‌ها محتوای خوبی در حوزه کتاب کودک و نوجوان تولید شده، اما پاسخگوی نیاز تمامی مخاطبان نیست؛ به همین دلیل معتقدم که در بخش صنعت نشر می‌توانیم موفق‌تر از محتوا در بازار کتاب عراق حضور داشته باشیم. 

دفاع مقدس، تاریخ مشترک ایرانی‌ها و عراقی‌هاست. طی دهه‌های گذشته بخش قابل توجهی از توجه و اهتمام نشر ایران به سمت چاپ کتاب‌های دفاع مقدس معطوف شده است؛ بازاری که در داخل توانسته مخاطبان از طیف‌های مختلف را به خود جلب کند اما در بازار جهانی و منطقه‌ای با موانعی برای حضور مواجه است. سبحانی‌نسب معتقد است، پس از ورود لبنانی‌ها به عرصه ترجمه این دسته از کتاب‌ها در سال‌های اخیر، توجه عراقی‌ها نیز به این دسته از کتاب‌ها جلب شده و می‌توان از آن به عنوان یکی از امیدهای نشر ایران برای حضور در بازار عراق چشم داشت: . الآن تعدادی از ناشران عراقی به صورت تخصصی روی این کتاب‌ها تمرکز کرده‌اند و بخشی از این کتاب‌ها در میان جوانان حشدالشعبی و غیر  از آن، خواهان جدی دارد.

با وجود این، به نظر می‌رسد حضور کتاب‌های دفاع مقدس در بازار نشر عراق با اما و اگرهایی همراه است. امیری با توجه به این امر به تسنیم گفت: یک اتفاقی که باید به آن اشاره کرد این است که عراقی‌ها از دفاع مقدس با عنوان جنگ ایران و عراق یاد نمی‌کنند، اکراه دارند و از آن با عنوان جنگ صدام و ایران یاد می‌کنند. بخشی از مردم عراق نیز به دلیل ممانعت از حضور در جنگ پس از فتوای برخی از علما، توسط رژیم بعث اعدام شدند.

وی ادامه داد: پس از سقوط صدام و تسلط وسیعی که آمریکایی‌ها بر عراق یافتند، جبهه مقاومت مردمی تشکیل شد که می‌توان گفت این جبهه، خود دفاع مقدس جدیدی را شروع کرد؛ جبهه‌ای که با الهام از بسیج در ایران شکل گرفت و سال‌ها بعد در مواجهه با داعش نیز قدرتمندانه ظاهر شد. می‌توان گفت که عراقی‌ها از تجربیات دفاع مقدس و نیروهای ایرانی الهام گرفتند و توانستند خود حماسه جدیدی خلق کنند.

بازار کتاب عراق به دلیل نزدیک بودن بُعد جغرافیایی و تعاملات مذهبی و فرهنگی، بازار بالقوه‌ای برای نشر ایران محسوب می‌شود که می‌تواند از چند وجه برای ناشران و ظرفیت‌های نشر ایران جذابیت داشته باشد. با توجه به تعاملاتی که میان عراق با دیگر کشورهای عربی وجود دارد، می‌توان این بازار را سکوی پرتاب نشر ایران برای حضور پررنگ‌تر و مداوم در دیگر کشورها در نظر گرفت؛ به ویژه آنکه عراق بنا دارد با برنامه‌ریزی بهتر و فعالیت کارشناسانه‌تر، حرکتی رو به جلو در این عرصه داشته باشد. / تسنیم