آزاداندیشی به معنای ساختارشکنی نیست

به گزارش صد آنلاین، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد عابدی عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به این که آزاداندیشیِ دینی رویکردی است که در ذات همه ادیان الهی وجود دارد، اظهار داشت: ادیان در سطح بنیادین، جایگاه آدمی در نظام هستی را تبیین می‌کردند و در سطح اجتماعی می کوشیدند تا غبار جهل و خرافاتی که مسیر انحرافی در فهم و درک بشر ایجاد کرده بود را از بین ببرند.

چارچوب آزاداندیشی و بایسته‌های آن

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: در واقع ادیان الهی تلاش می‌کردند نسبت به اندیشه‌های مبتنی بر خرافات و سنت‌های غلط و یا برداشت‌های عقلی برخاسته از مقدمات غلط حساسیت داشته باشند و با روشنگری مسیر درست اندیشیدن را در همه عرصه‌های مورد نیاز و به تناسب نیازهای زمان و مکان در اختیارش بگذارند و لذا به همین خاطر، هویت ادیان، اساساَ هویتی آزاداندیشانه است.

وی همچنین با تأکید بر این که آزاداندیشی به معنای بنیان‌شکنی و ساختارشکنی نیست، گفت: آزاداندیشی، نابودی پایه‌ها و باورهای ملی یک کشور و به معنای رهااندیشی و یله‌اندیشی نیست. از سوی دیگر، آزاداندیشی به معنای تفکر بی‌معیار و بی‌هدف نیست و چند بایسته در آزاداندیشی وجود دارد؛ بایسته اول این است که علم منطق که همه انسان‌ها آن را قبول دارند، چارچوبی برای تفکر در اختیار قرار می‌دهد. منطق می‌گوید وقتی تفکر و آزاداندیشی می‌کنید یقینیات خود را از بین نبرید و بر خلاف یقینیات خود نظر ندهید؛ مثلا ما یقین داریم که خدا و قیامتی وجود دارد، یقین داریم که حساب و کتابی در کار است و یقین داریم که عالم براساس مصالحی که خدا مقرر کرده است، می‌چرخد. ما یقین داریم که ربوبیت خداوند در جهان حاکم است.

حجت الاسلام و المسلمین عابدی اضافه کرد: بایسته دیگر این است که برخلاف مصالح واقعی خود و جامعه و بشریت فکر نکنید. وقتی مصلحت شما در این است که رشد کنید، اندیشه‌ورزی شما نباید بر این باشد که چگونه خود را به سقوط بکشانید. پس در آزاداندیشی به دنبال بنیان‌شکنی نیستیم، به دنبال این هستیم که در داخل چارچوب منطقی و چارچوبی که عقل سلیم می‌پذیرد فکر کنیم.

نسبت آزاداندیشی و بیان آزادانه اندیشه

وی همچنین بیان داشت: نکته حائز اهمیت دیگر این که بحث اندیشه و تفکر از حوزه رفتار جداست. من و شما آزاد هستیم که فکر کنیم به عنوان مثال خدایی وجود دارد یا وجود ندارد یا این نظام درست است یا درست نیست؟ … یک بار در اتاق گفت‌وگویی با یکدیگر نشستیم و فکر می‌کنیم و تبادل نظر انجام می‌دهیم، این مرحله‌ای است که انسان‌ها می‌توانند به صورت دو نفره یا چندنفره بنشینند و با یکدیگر فکر کنند و آزاداندیشی داشته باشند، همانگونه که در زمان انبیاء و پیغمبران این گونه بوده است. این یک مرحله است. این یعنی اجازه بدهیم دغدغه‌های فکری خود را بروز دهند و راه حلی بیبند و در درون نماند و به جهت نیافتن پاسخ به مرحله عقده و انفجار ناشی از انباشتگی پرسش‌های پاسخ نگرفته نرسند، اما مرحله دیگر به رسوخ‌ دادن فکر به دیگران و عمل بر پایه آن است، به معنای این که من فکرم را تبلیغ می‌کنم و بر پایه آن، یک رفتار اجتماعی این را شکل می‌دهم؛ به عنوان مثال ممکن است کسی در فکر خودش به این برسد که نوع خاصی از ساختار حکومتی درست نیست و در ذهنش چالش به‌وجود بیاید اما آیا اجازه دارد این چالش را به زبان رسانه، بیاورد؛ آن هم رسانه‌های یله و رهای امروزی که فاقد هر مدیریتی‌ هستند و در عمل، جامعه را دچار چالش کند و با آن مبارزه عملی انجام دهد؟ پاسخ در هر نظام اجتماعی منفی است.

نیازمند مدیریت اندیشه هستیم

وی افزود: هدف آزاداندیشی دینی باید کشف حقیقت باشد اما فراتر رفتن از این مرحله و به زبان‌ آوردن آن و تبلیغ آن در جامعه، منوط به این است که قوانین آن کشور چه حدودی را تعیین کرده‌اند و نیز منوط به آن است که مصالح ملی و مصالح عمومی آن کشور، چه اقتضائاتی دارد و اصولا این مرحله دیگر از سنخ آزاداندیشی نیست حوزه رفتار است که بایسته‌های خود را دارد زیرا حوزه رفتار با سود و زیان شهروندان و مخاطبان سروکار دارد و نمی‌توان برای مثال به اسم آزاداندیشی، پایه‌های ملی یک کشور را نابود کرد و لذا ما نیازمند مدیریت اندیشه هستیم که اندیشه خودمان را مدیریت کنیم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی همچنین با اشاره به این که آزاداندیشی به دنبال تولدهای فکری جدید و تحول‌سازی است و امکان ورود به رقابت‌های گفتمانی را فراهم می‌کند، گفت: یکی از اهدافی که ما در آزاداندیشی دنبال می‌کنیم، بحث ترویج و فرهنگ‌سازی اندیشه‌ورزی در فضاهای نخبگانی و تخصصی است و اساساً کرسی‌های آزاداندیشی برای این است که تضارب آراء شکل بگیرد و از دل آن، اکتشافاتی صورت بگیرد و حقایقی کشف شود و رابطه‌هایی توضیح داده شود که تا به حال توضیح داده نمی‌شد. پس آزاداندیشی یک بار با هدف تولید دانش صورت می‌گیرد و این دانش تبدیل به رفتار اجتماعی می‌شود و تأثیرات خود را بر جامعه می‌گذارد.

کارکرد مهم آزاداندیشی دینی

وی همچنین ابراز داشت: آزاداندیشی دینی این اختیار و امتیاز را به شما می‌دهد که گروه‌های مخاطب شما، یک به یک نخبه و صاحب فکر و صاحب اندیشه شوند نه اینکه برده فکری، رعیت فکری، مملوک فکری و محکوم فکری شخص دیگری باشند. یکی از کارهایی که معاویه انجام می‌داد بحث سواد گروهی بود که ملت شام همه فکر می‌کردند که حضرت علی (ع) نماز نمی‌خوانند. همین سواد گروهی بود که در کربلا آن جنایات را به بار آورد و موجب شهادت امام حسین (ع) شد. ایجاد جو عمومی مسموم کاری است که امروزه با ابزار رسانه به صورت بسیار گسترده‌تر تحقق می‌یابد و مدیریت‌کنندگان آن به سودهای حزبی و شخصی خود دست می‌یابند.

وی افزود: در روایتی از حضرت سیدالشهدا(ع) می‌خوانیم که نسبت به جمعیت کوفی فرمود: «قد ملئت بطونکم من الحرام»، چرا به حرف امام گوش نمی‌دهند و آماده نیستند که قوای شناختی خود را به کار بیندازند؟ چون شکم‌هایشان از حرام پر شده است! قرآن می‌فرماید: «لَا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُون» (واقعه، ۷۹) یعنی قرآن را جز کسانی که طاهر هستند نمی‌توانند مسح کنند و بفهمند و ذهن آلوده نمی‌تواند برای فهم قرآن وارد حریم قرآن شود. فهم قرآن نیازمند طهارت فکری و عقلی و طهارت عملی و این است که انسان گناه نکرده باشد.

کرسی‌های آزاداندیشی؛ زمینه ساز تمدن نوین اسلامی

دکتر معصومه نصیری مدرس و پژوهشگر رسانه با اشاره به این که بی شک کرسی‌های آزاداندیشی مدل مناسبی جهت تولید گفتمان تمدن ساز به شمار می روند، گفت: کرسی‌های آزاداندیشی در حوزه و دانشگاه از جمله مؤثرترین و مترقی‌ترین روش‌ها به منظور تولید دانش و تضارب آراء میان صاحبان علم و حکمت است.

وی ادامه داد: نهادینه‌سازی آزادی بیان و تضارب آراء با رعایت اخلاق و منطق گفت‌وگو گذشته از آن که از اهداف اصلی برای برپایی کرسی‌های آزاداندیشی است یکی از اهداف رسانه‌ها در تولید محتوا و برگزاری میزگردهای رسانه‌ای است. از این منظر رسانه‌ها با انعکاس دقیق این رویداد می‌توانند به افزایش آگاهی مخاطبان و نخبگان یاری رسانده و به ارتقای سطح افکار عمومی کمک کند.

اهمیت رویکرد رسانه ای در پرداختن به کرسی های آزاداندیشی

پژوهشگر رسانه یادآور شد: از سوی دیگر و با عنایت به این که قرار است کرسی‌های آزاداندیشی منجر به ایجاد بستر علمی و فرهنگی مناسب برای تشویق و زمینه سازی فرایند تولید علم و نظریه پردازی باشند، تبدیل این فرآیند به زبان رسانه‌ای و نشر آن برای مخاطبان می‌تواند از سوی رسانه‌ها به صورت ویژه موجب رونق کرسی‌ها و عمومی‌سازی آنها شود.

نصیری همچنین خاطرنشان کرد: شاید ایجاد بخشی مجزا برای پوشش رسانه‌ای کرسی‌های آزاداندیشی حوزه و دانشگاه در رسانه‌ها خصوصا در رسانه ملی یکی از اقدامات لازم در این زمینه باشد هر چند که مباحث مطروحه در این نشست‌ها در حوزه تولید دانش و نظریه است اما به ایجاد انگیزه جهت برگزاری منظم و هدفمند آن نیز کمک می‌کند.

آزاداندیشی؛ حرکت به سمت تولید علم

دکتر مهدی اسلامی، استاد دانشگاه و پژوهشگر علوم انسانی نیز با اشاره به این که آموزه های ناب دینی ما، نخستین منادی آزادی و آزاداندیشی هستند، گفت: تاکید مقام معظم رهبری بر برگزاری کرسی های آزاد اندیشی از یک سو و موضوع دانش بومی و علوم انسانی اسلامی از سوی دیگر اقتضای این را دارد که زمینه تولید دانش در این مقولات فراهم شده و همگی در مسیر تحقق نهضت تولید علم کوشا باشیم.

پژوهشگر علوم انسانی افزود: البته در طول سال های اخیر گام های خوبی در این باره برداشته شده اما با این وجود و در نظر گرفتن مسیری که هنوز تا رسیدن به نقطه ایده آل باقی مانده، به نظر می رسد که تقویت روحیه خودباوری در محافل علمی و میان نخبگان دغدغه مندِ حوزه و دانشگاه امری ضروری به شمار می رود.

ضرورت توجه به نقد اندیشه و تولید علم بومی

وی همچنین اظهار کرد: آنچه مسلم است این که ما برای تحقق نهضت تولید علم و جنبش نرم افزاری می بایست به جای اقتباس و بازخوانی و ترجمه متون و اندیشه های دیگران در صدد نقد و تولید دانش بومی خودمان باشیم که البته لازمه این کار آن است که فضای فرهنگیِ مجامع علمی، پیش از هر چیز مستعد و آماده چنین وضعیتی باشد. از این منظر باید گفت مادامی که به دنبال نوآوری علمی و نقد و بررسی علمی نباشیم و به داشته های موجود به عنوان یک امر مقدس و غیرقابل خدشه نگاه کنیم، شاهد تحول مطلوب نخواهیم بود به این خاطر که اساساً با این رویکرد و نگرش، نهضت علمی شکل نمی گیرد که بعد بخواهیم از دل آن، علم اسلامی و بومی را تولید کنیم.

اسلامی در خاتمه گفت: خلاصه مطلب آن که رشد و پیشرفت علم به ویژه در علومی که ناظر به مسائل اجتماعی است، نیاز به بحث و گفتگوی آزاد دارد که لازمه این امر فراهم شدن امکانات تحقق این موضوع است، ضمن آن که نباید از اهمیت کارهای پژوهشی در کنار امور آموزشی در این راستا غافل شد./ حوزه