رقابت منطقه‌ای یا ضرورت همگرایی ایراون و ترکیه؟!

مالک مصدق، روزنامه نگار

روابط دیپلماتیک ایران و ترکیه با تنشی تازه مواجه شده است، به‌گونه‌ای که هر دو کشور اعلام کرده‌اند دیپلمات‌های یکدیگر را احضار کرده‌اند. این تنش پس از آن شدت گرفت که هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه طی مصاحبه جمعه گذشته با الجزیره با ادبیاتی نه چندان دیپلماتیک، سیاست تهران در سوریه و آنچه که او، «حمایت از گروه‌های شبه‌نظامی در این کشور (سوریه) و سایر کشورهای منطقه می‌خواند، به چالش کشید و از آن انتقاد کرد. به دنبال این موضع گیری‌ها بود که وزارت امور خارجه ایران در بیانیه‌ای اعلام کرد که روز دوشنبه، سیزدهم اسفندماه، محمود حیدری، مشاور ارشد وزیر امور خارجه ایران، در دیدار با سفیر ترکیه در تهران، نسبت به اظهارات «نامناسب و تحلیل‌های غیرواقعی» هشدار داده و تأکید کرده است که چنین رویکردهایی می‌توانند باعث تشدید اختلافات و ایجاد تنش در روابط دوجانبه شوند.

همچنین در این بیانیه آمده است که مشاور وزیر امور خارجه ایران به سفیر ترکیه یادآور شده که کشورهای اسلامی باید تمرکز خود را بر متوقف‌ساختن «جنایات و تجاوزات اسرائیل» در فلسطین و سوریه معطوف کنند. در واکنش به این اقدام، وزارت خارجه ترکیه نیز روز سه‌شنبه، چهاردهم اسفندماه، کاردار سفارت ایران در آنکارا را احضار کرد. اونجو کچلی، سخنگوی وزارت خارجه ترکیه، اعلام کرد که به دیپلمات ایرانی تذکر داده شده که مسائل سیاست خارجی نباید در جهت اهداف سیاسی داخلی مورد بهره‌برداری قرار گیرند و بهتر است چنین مباحثی به‌صورت مستقیم در چارچوب رایزنی‌های دیپلماتیک با مقام‌های ترکیه مطرح شود.

در همین راستا، فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت ایران نیز ادعاهای وزیر امور خارجه ترکیه را «غیرسازنده» دانست و ابراز امیدواری کرد که «چنین اظهاراتی در آینده تکرار نشوند.» علی‌اکبر ولایتی، مشاور رهبری هم با تأکید بر سیاست ایران مبنی بر «احترام متقابل و عدم مداخله در امور داخلی کشورها»، اظهار داشت که« تهران اجازه نخواهد داد سخنان نسنجیده، روابط تاریخی و عمیق منطقه‌ای را تحت تأثیر قرار دهد». او همچنین از مقامات ترکیه خواست که «در چارچوب ادب دیپلماتیک، از بیان اظهاراتی که می‌تواند روابط دو کشور را دچار تنش کند، خودداری کنند». پیش‌تر نیز اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه ایران در واکنش به اظهارات وزیر خارجه ترکیه، که تأکید کرده بود هیچ کشوری از جمله ایران نباید به‌دنبال «تسلط، مزاحمت یا تهدید» در منطقه باشد، خاطرنشان کرده بود که «آنکارا باید نقش اسرائیل در منطقه و نحوه مواجهه خود با آن را مورد توجه قرار دهد».

تنش میان دو کشور زمانی اوج گرفت که هاکان فیدان در گفت‌وگویش با الجزیره هشدار داد که «اگر کشوری با حمایت از گروه‌هایی در سرزمین‌های دیگر باعث ناآرامی شود، ممکن است سایر کشورها نیز با اتخاذ رویکردی مشابه، ثبات آن کشور را به چالش بکشند.» این درگیری لفظی در شرایطی رخ داده که فضای تحلیلی و رسانه‌ای اعتقاد دارد که سقوط حکومت بشار اسد در سوریه، باعث کاهش نفوذ ایران در این کشور و در مقابل، افزایش نفوذ ترکیه شده است. دولت جدید سوریه با محوریت احمد الشرع که ماهیتی اسلام‌گرای نزیدک به ترکیه دارد با به دست گرفتن قدرت، صراحتا تهران را تهدیدی برای امنیت خود می‌داند.

 تنش ایران و ترکیه؛ رقابتی ژئوپلیتیکی یا همکاری اجتناب‌ناپذیر؟

پیرو آنچه عنوان شد، علی زارع در گفت‌وگویی با شرق، تنش جدید آنکارا - تهران را از این زوایه بررسی می‌کند که «اختلاف نظر فعلی ایران و ترکیه از سطح دیپلماتیک فراتر رفته و بُعد ژئوپلیتیکی جدی پیدا کرده است». لذا این کارشناس اذعان دارد که «این تنش دیپلماتیک می‌تواند آغازگر رقابتی شدیدتر بین ایران و ترکیه در خاورمیانه باشد و اگر کنترل نشود، ممکن است به درگیری‌های نیابتی گسترده‌تر منجر شود.» با چنین برداشتی است که مفسر ارشد حوزه سیاست خارجی با ارجاعی به ملاحظات ژئوپلیتیک منطقه خاورمیانه و نیز مناسبات همسایگی دو کشور ایران و ترکیه تاکید می‌کند که «تهران و آنکارا هر دو جزو قدرت‌های منطقه‌ای غرب آسیا هستند. به همین واسطه رویارویی مستقیم یا تنش پایدار، به نفع هیچ‌کدام نیست.» افزون بر آنچه گفته شد، وی موقعیت ژئوپلیتیکی خاورمیانه را پیچیده تفسیر کرده و در سایه این نکته باور دارد که هرگونه بی‌ثباتی، امنیت هر دو کشور را به شکل مشترک تهدید می‌کند. به خصوص که زارع، تنش های ابتدای هفته جاری در اطراف دمشق را برای دولت احمد الشرع و ترکیه گوشزد می‌کند و به گفته او در چنین مواقع بحرانی هم افزایی با تهران کمک کننده خواهد بود.

 جنگ طایفه‌ای در سوریه

اشاره این کارشناس به تنش‌ها در جنوب سوریه باز می‌گردد که پس از حمایت بنیامین نتانیاهو و وزیر دفاع اسرائیل از طایفه دروزی‌های این منطقه افزایش یافت. در پی این اقدام، افراد مسلح دروزی، دو نیروی امنیتی سوری را در روستای جرمانا به قتل رساندند. گزارش‌ها حاکی از آن است که مقامات سوری از بزرگان روستا خواسته‌اند عاملان این درگیری را تحویل دهند. اسرائیل با دستور نتانیاهو به ارتش خود برای حمایت از دروزی‌های سوریه، تلاش می‌کند از این گروه برای مقابله با دولت سوریه استفاده کند. در همین راستا، ارتش اسرائیل به دروزی‌های جنوب سوریه پیشنهاد کار با حقوق بالا در سرزمین‌های اشغالی را داده است. برخی تحلیلگران، این اقدامات را تلاش اسرائیل برای تجزیه سوریه می‌دانند. مقامات اسرائیلی اعلام کرده‌اند که در صورت تهدید دروزی‌ها توسط دولت سوریه، واکنش شدیدی نشان خواهند داد. این در حالی است که دروزی‌های ساکن فلسطین اشغالی، اگرچه شهروندان درجه دو محسوب می‌شوند، اما در ارتش اسرائیل خدمت می‌کنند. به طور کلی، اسرائیل از تنش‌های قومی و طایفه‌ای برای تضعیف دولت سوریه بهره می‌برد و در تلاش است با تحریک دروزی‌ها، به اهداف امنیتی خود در منطقه دست یابد.

 از مناسبات اقتصادی تا اقتضائات همسایگی

از بُعد اقتصادی هم زارع در ادامه گپ و گفتش با شرق، یادآور می‌شود که «روابط اقتصادی گسترده بین ایران و ترکیه می‌تواند پارامتر مهمی در کنترل تنش‌ها باشد. چرا که تداوم اختلافات جاری بر تبادلات تجاری، امنیت انرژی و سرمایه‌گذاری‌های مشترک اثر منفی می‌گذارد.» موضوع دیگری که مفسر حوزه بین‌الملل در پیوست تحلیلش به آن ورود می‌کند ناظر به مناسبات همسایگی و همکاری ضروری بین ایران و ترکیه است و در تبیین بیشتر این نکته، وی خاطر نشان می‌کند که «دو کشور مرزهای طولانی دارند و به همبن دلیل امنیت مرزها وابسته به همکاری دوجانبه است. لذا هم تهران و هم آنکارا، چالش‌های مشابهی، نظیر تهدیدات تروریستی، بحران‌های اقتصادی و تحریم‌های بین‌المللی دارند.» وی ادامه می‌دهد که «همکاری در قالب سازمان‌های منطقه‌ای (مانند سازمان همکاری اسلامی و اکو) نیز ایجاب می‌کند که روابط حسنه حفظ شود.»