پنجشنبه ۰۱ آذر ۱۴۰۳
تا اطلاع ثانونی خبری از مذاکرات هسته ای نیست
تهران به دستاورد ملموسی از احیای روابط با ریاض رسیده است؟
بازدید:۴۹۵
صد آنلاین | حشمت الله فلاحت پیشه در گفت و گویی تاکید دارد که برای ایران هر توافق و پیمانی به عنوان یک خاکریز برای تقابل با تنش بزرگ تر مورد استفاده قرار می‌گیرد. در صورتی که نگاه نومنطقه گرایی عملاً هر توافق را به عنوان یک دستاورد در جهت تقویت نفوذ آن کشور با هدف بهبود تعاملات بین‌المللی قرار می‌دهد، چنانی که پکن از همین توافق در جهت تقویت هژه مونی سیاسی، دیپلماتیک، اقتصادی و تجاری خود نهایت استفاده را برد. چین با این توافق توانست خود را به عنوان یک بازیگر و حامی جدی صلح در سطح منطقه و جهان معرفی کند در حالی که آمریکا به عملاً به نگهبان تنش های کهنه و فرسایشی تبدیل شده است. عربستان هم با توافق با ایران وزن و توان چانه زنی دیپلماتیک خود را در قبال یمن و سوریه افزایش داد. اما متاسفانه در ایران، توافق تهران - ریاض صرفاً با موضع گیری سیاسی به عنوان یک «خاکریز و محور جدید در برابر آمریکا تعریف می شود».با وجود آنکه توافق سه جانبه پکن و احیای روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی طی این مدت از نگاه کارشناسان و ناظران امر مورد بررسی قرار گرفته است و از زوایای و سطوح تحلیلی مختلف همه از آن به عنوان یک اقدام مثبت و قابل دفاع در سیاست خارجی یاد می کنند، اما همزمان این سوال کلیدی هم ذهن را به خود مشغول کرده که در صحنه عمل و تا به اکنون دستاورد این توافق برای تهران چه بوده است؟ ان در حالی است که عربستان سعودی توانسته تنها به فاصله ۱۴ روز از دیدار حسین امیرعبداللهیان و فیصل بن فرحان در پکن با کارت ایران تنش های خود با انصارالله و حوثی های یمن پایان داده و از آن سو مسیر تعامل با سوریه را ازسربگیرد. در عین حال شکاف سال های اخیر بین گروه های فلسطینی با ریاض هم پر شده است. شاید در مقابل به نظر برسد که ایران هم توانسته است با کارت عربستان مناسبات منطقه ای خود را با دیگر کشورها نظیر بحرین و یا مصر و اردن بهبود بخشد، اما سرعت سیاست تنش زدایی عربستان در ۴۰ روزی که از امضای توافق پکن می گذرد در مقابل روند فرسایشی و زمان بر احیای روابط تهران با منامه، قاهره و امان نشان می دهد که سعودی ها به دستاوردهایی متفاوت از تهران رسیده اند. ضمن آنکه باید پپرسید در نهایت احیای روابط ایران با عربستان، بحرین، اردن و مصر چه آورده‌ای در حوزه اقتصادی و تجاری، آن هم در شرایط تحریمی کنونی خواهد داشت؟ این سوال از آن جهت اهمیت مضاعف دارد که تهران در سال های اخیر با پررنگ شدن مقوله تحریم سعی کرده نگاه پررنگ تری به تقویت دیپلماسی اقتصادی داشته باشد. اما چه دلیل یا دلایلی سبب شده است که نتوان دستاورد مهم و ملموسی را از این توافق برای ایران تصور کرد، محور گفت وگویی با حشمت الله فلاحت پیشه است. در گپ و گفتی که با این تحلیلگر حوزه سیاست خارجی داشتیم، سعی شده از جنبه دیگری هم به موضوع ورود کرده و به بررسی دقیق تر اهمیت احیای روابط ایران و عربستان و تاثیرگذاری آن بر دیگر چالش های حوزه سیاست خارجی تهران و مشخصا آینده مذاکرات هسته ای و احیای پرداخته شود.
جناب فلاحت پیشه ۴۱ روز از توافق پکن و احیای مناسبات ایران و عربستان سعودی می گذرد. در این مدت ریاض علاوه بر صلح با انصارالله و پایان دادن به جنگ یمن به دنبال ازسرگیری مناسبات با سوریه و بازگرداندن دمشق به اتحادیه عرب است. در سوی دیگر اهداف امنیتی، تجاری و اقتصادی چین هم با این توافق تا حد زیادی بر آورده می شود. اما من از هر بُعدی که به این توافق نگاه می کنم دستاورد ملموسی را برای ایران متصور نیستم. جز یک خبر درمانی در سال گذشته که به صورت موقت روی بازار ارز تاثیر گذاشت و یک فضای تنفس کوچک منطقه‌ای چیز دیگری دست تهران را نگرفته است. اگرچه این توافق را باید مثبت و اقدامی قابل دفاع دانست، اما تهران به چه ما به ازایی ذیل احیای مناسبات با عربستان دست یافته است؟
این سوال مهم شما باید از دو جنبه مورد بررسی قرار گیرد. اول اینکه من هم معتقدم «عربستان سعودی و چین بعد از توافق پکن به دنبال شمارش دستاوردهای خود از احیای روابط با ایران هستند»، اما در تهران فعلاً به جز چند موضع گیری سیاسی داخلی، چیز دیگری دست ما را نگرفته است.
آیا ایجاد فضای تنفس منطقه‌ای و خروج از انزوا هم می تواند دستاورد قابل اتکایی باشد؟
باید دید که در قبال توافق با عربستان و احیای مناسبات، آیا خروج از ایران از انزوا می تواند یک دستاورد هم وزن باشد یا خیر؟!
پس باید این سوال مهم تر را پرسید که چرا تهران نتوانسته است به یک دستاورد ملموس از توافق با عربستان برسد؟
دلیل آن تفاوت راهبردهاست. متاسفانه مسئولین در داخل کشور از مقوله سیاست خارجی همان باورها و برداشت های دهه ۸۰ میلادی را دارند که مبتنی بر یک «ذهنیت قطبیت زده و منطقه‌گرایی» است. در مقابل ذهنیت دو بازیگر یعنی چین و عربستان سعودی یک ذهنیت «بدون قطبیت و نومنطقه گرایی» است. به همین دلیل شاهد تفاوت معناداری در رسیدن هر کدام از طرفین به دستاوردهای ناشی از توافق ایران و عربستان هستیم. در همین راستا ریاض در یک فاصله کوتاه یک ماهه تنش‌های منطقه‌ای خود را یکی بعد از دیگری نزدیک به صفر کرد و یک کمربند امنیتی را برای خود شکل داده است و به همین دلیل شاهد آثار مثبت اقتصادی آن با بالا رفتن سهام آرامکو و شرکت‌های دیگر سعودی هستیم. چین هم توانسته است یک فضایی امنی را در خاورمیانه و حاشیه خلیج فارس به خصوص در حوزه انرژی و دیگر همکاری های اقتصادی و تجاری با کشورهای عربی شکل دهد. اما ایران هنوز به دستاوردهای لازم دست پیدا نکرده است. باید پذیرفت که در شرایط جدید دیگر کشورها به دنبال سیاست منطقه گرایی نیستند. اکنون به شکل عیان و آشکار می بینیم که کشورهای حاشیه خلیج فارس سیاست نومنطقه گرایی و توسعه و تعامل متوازن را با همه بازیگران در همه جای جهان در دستور کار قرار داده اند، اما متاسفانه نگاه منطقه‌گرایی یک نگرش خاکریزی را به سیاست خارجی ایران تحمیل کرده است.
نگرش خاکریزی تهران از توافق با ریاض چگونه تبیین می شود؟
برای ایران هر توافق و پیمانی به عنوان یک خاکریز برای تقابل با تنش بزرگ تر مورد استفاده قرار می‌گیرد. در صورتی که نگاه نومنطقه گرایی عملاً هر توافق را به عنوان یک دستاورد در جهت تقویت نفوذ آن کشور با هدف بهبود تعاملات بین‌المللی قرار می‌دهد، چنانی که پکن از همین توافق در جهت تقویت هژه مونی سیاسی، دیپلماتیک، اقتصادی و تجاری خود نهایت استفاده را برد. چین با این توافق توانست خود را به عنوان یک بازیگر و حامی جدی صلح در سطح منطقه و جهان معرفی کند در حالی که آمریکا به عملاً به نگهبان تنش های کهنه و فرسایشی تبدیل شده است. عربستان هم با توافق با ایران وزن و توان چانه زنی دیپلماتیک خود را در قبال یمن و سوریه افزایش داد. اما متاسفانه در ایران، توافق تهران - ریاض صرفاً با موضع گیری سیاسی به عنوان یک «خاکریز و محور جدید در برابر آمریکا تعریف می شود». به همین دلیل است که ما می بینیم این توافق تا چه حد برای چین و عربستان دستاورد داشته، اما به دلیل همین نگاه غلط منطقه گرایانه تهران هیچ دستاوردی برای ما نداشته است، جز چند موضع گیری سطحی.
البته این گفته من و حضرتعالی به معنای نقد توافق نیست و باید آن را اقدامی مثبت و قابل دفاع دانست که موجب شد تا ...
قطعاً چنین است. من بعد از توافق تهران و ریاض تاکید کردم که جمهوری اسلامی ایران باید تنش زدایی با عربستان را با تنش زدایی در دیگر موضوعات و پرونده های حوزه سیاست خارجی ادامه دهد. اتفاقا به همین دلیل است که اگرچه توافق ایران و عربستان گامی مثبت و قابل دفاع قلمداد می شود، اما چون با تنش زدایی در دیگر موضوعات ایران به نتیجه نرسید، نتوانست به دستاورد ملموسی دست پیدا کند. باید اذعان داشت که بخشی از چالش‌های ایران به قوت خود باقی است.
به نکته بسیار مهمی اشاره کردید آیا این گفته شما ناظر بر این واقعیت است که احیای روابط ایران و عربستان و بهبود مناسبات منطقه‌ای در سایه پالس های مثبت بحرین، مصر، اردن و ... می‌تواند گزینه آلترناتیو و سناری جایگزینی برای حل و فصل دیگر موضوعات سیاست خارجی، به خصوص پرونده هسته‌ای و احیای برجام باشد؟
خیر چنین نیست. باز هم تکرار می کنم باید از توافق ایران و عربستان به عنوان یک گام مثبت دفاع کرد، اما این سیاست تنش زدایی باید در دیگر حوزه های حساس تر و مهم تر مانند حوزه هسته‌ای و برجام و همچنین چالش های مربوط به FATF ادامه پیدا کند.
فقط چالش هسته ای برجام و FATF مطرح نیست، بلکه جنگ اوکراین و موضوع پهپاد و همچنین تحولات داخلی هم مطرح هستند. به هر حال شما جزو منتقدین جدی نگاه تهران نسبت به تجاوز روسیه به خاک اوکراین و موضوع ارسال پهپاد هستید.
من اعتقادم بر این است که در دنیای امروز کشورها به شکل زیرکانه ای سعی دارند خود را از حوزه های تنش خارج کنند. ما دیدیم عربستان تنها به فاصله یک ماه از توافق با ایران خود را از دو کلان تنش جنگ یمن و اختلافات با سوریه خلاص کرد و چین هم از یک تنش ناخواسته و ناامنی منطقه‌ای در خاورمیانه و حاشیه خلیج فارس که می‌توانست بر امنیت اقتصادی، سرمایه گذاری و امنیت انرژی او در آبراه ها اثر بگذارد، جلوگیری نمود. اما تنها کشوری که به نظر می رسد خود را با تنش در هم آمیخته، ایران است. کما اینکه در همین بیش از یک سالی که از جنگ اوکراین می گذرد تنها کشوری که به اندازه روسیه در این جنگ گرفتار شده، ایران است تا جایی که هزینه هایی که ایران در قبال جنگ اوکراین پرداخت کرده بیشتر از دیگر همراهان روسیه در این جنگ بوده است. چون همراهان روسیه با نگاه هزینه و فایده سعی کردند خود را از این تنش در جنگ اوکراین دور کنند.
از طرف دیگر به نظر من یکی از دلایل مهمی که باعث شد تا عربستان سعودی و دیگر کشورهای عربی به دنبال احیای روابط با جمهوری اسلامی ایران باشند آن است که این بازیگران در تلاشند گلیم خود را از تنش احتمالی ایران و اسرائیل و یا تهران و واشنگتن بیرون بکشند. چون آن گونه که تهران بارها مطرح کرده است در صورت هرگونه درگیری امکان حمله به پایگاه های نظامی آمریکا در کشورهای عربی منطقه حاشیه خلیج فارس هم وجود دارد. طبیعی است که این کشورها با همان سیاست نومنطقه گرایی و احیای روابط با ایران سعی دارند، ضمن آن که به تقویت نفوذ خود در فضای منطقه‌ای و جهانی دست پیدا کنند، پای خود را از یک تنش ناخواسته هم بیرون بکشند. البته از مجموعه کشورهای عربی که به دنبال تنش زدایی با ایران هستند انتظار پیش کشیدن یک طرح ابتکاری برای کاهش تنش بین تهران و واشنگتن وجود وجود ندارد، اما عملیاتی شدن آن سخت و پیچیده است. هر چند که تلاش های نصفه و نیمه ای از سوی قطر، عمان و احتمالاً در هفته‌ها و ماه‌های آتی از جانب عربستان و یا ژاپن و کشورهای جنوبی اروپا برای ازسرگیری مذاکرات ذیل یک طرح توافق جدید شکل خواهد گرفت، اما وجود این طرح ها و تلاش ها لزوما به معنای آن نیست که شاهد ازسرگیری مذاکرات هسته‌ای خواهیم بود، چرا که موانع و مشکلات جدی بر سر آغاز این مذاکرات وجود دارد.
واقعا به چه دلیل یا دلایلی ایران همیشه در این نگرش منطقه گرایی و به قول شما خاکریزی گرفتار بوده است؟
قبل تر عنوان داشتم سیاست خارجی ما در همان فضای دهه ۸۰ میلادی گرفتار است. این مسئله ناظر به تعریف قید «غرب» در سیاست خارجی است. در همین راستا هر رویکردی که در مقابل این قیدیت (غرب) قرار بگیرد، کشور در قالب آن رویکرد حاضر است همه منافع خود را فدا کند. متاسفانه این نگاه تبدیل به یک تابو در سیاست خارجی کشور شده است که به کسی اجازه نقد و زیر سوال بردن آن داده نمی شود. لذا وقتی در داخل کشور برخی از تحلیلگران، کارشناسان و دلسوزان این هشدار را می‌دهند که عصر امروز در روابط بین الملل، عصر تنش زدایی است بلافاصله ما شاهد هستیم که برخی محافل و جریان های سیاسی و رسانه‌ای با برچسب‌زنی، توهین و حتی تهدید به این هشدارها و تذکرات پاسخ می‌دهند. اما واقعیت این است که هشدارها و تذکرات این دلسوزانی که در تلاشند تا ایران را از افتادن در کانون های بحران و تنش دور کنند روز به روز عینیت پیدا می کند. با اینحال جریان های سیاسی و رسانه داخلی که از هر ابزاری برای قرار دادن ایران در کانون بحران و تنش های بین المللی استفاده می کنند هنوز هم با توهین، تحقیر و تهدید به دنبال ادامه این سیاست هستند و هیچ مسئولیتی را هم در قبال هزینه هایی که به مردم و کشور تحمیل کرده و می کنند، نمی پذیرند.
بعد از سفر رافائل گروسی به تهران و توافق ایران و آژانس همه چیز در یک فضای سکوت و بی خبری قرار گرفته است. هیچ تحرکی از جانب هیچ طرفی دیده نمی شود. حتی اروپایی ها و آمریکا هم دیگر موضع گیری در قبال توافق با ایران، احیای برجام و موضوع پرونده هسته‌ای ایران ندارند. مجموعه این نکات برخی تحلیلگران را به این باور رسانده است که اکنون هیچ طرفی دیگر میل و رغبتی به مذاکره ندارد. در عین حال این گزاره تحلیلی هم مطرح است که دولت بایدن بعد از تحولات شش ماهه دوم ۱۴۰۱ در خصوص ایران دچار تغییر رویکرد شده و سیاست «نه توافق، نه بحران» را در پیش گرفته است. به همین دلیل دیگر احیای توافق ۲۰۱۵ برای واشنگتن معنا ندارد و کاخ سفید به دنبال تحمیل توافق جدید در سایه ادامه سیاست «نه توافق، نه بحران» است؟
اگرچه ایران در حوزه سیاست خارجی دچار اشتباه محاسباتی شده است، اما در آن سو نیز باید این نکته را مد نظر قرار داد که دولت بایدن هم مشخصا در قبال پرونده هسته‌ای، احیای برجام و موضوع ایران دچار اشتباه محاسباتی شده است. یعنی دولت بایدن سیاست عمل گرایانه خود را به تنش های کهنه بر جای مانده از دولت ترامپ گره زد. لذا بایدن هم فرصت توافق با ایران را از دست داد. به همین دلیل سیاست «نه توافق، نه بحران» تنها در یک بازه زمانی می توانست قابلیت اجرایی و عملیاتی پیدا کند، اما اکنون دیگر چنین فضایی وجود ندارد.
چرا؟
چون فرصت ها، هم برای جمهوری اسلامی ایران و هم برای ایالات متحده آمریکا در خصوص احیای برجام از دست رفته است. در حال حاضر نه واشنگتن و نه تهران دیگر نمی توانند مانند گذشته با همدیگر مذاکره کنند تا به توافق سال ۲۰۱۵ بازگردند.
با اتکا به چه دلیلی چنین باوری دارید؟
چون به نظر من تاریخ مصرف توافق ۲۰۱۵ و احیای برجام در هنگامه جنگ اوکراین سپری شد و به پایان رسید. مضافا لازم به ذکر است در شرایط کنونی ما با فقدان طرح ابتکاری عملی و راهگشا مواجه هستیم. مگر اینکه در پشت پرده و با انجام مذاکرات مخفی و چراغ خاموش طرح های ابتکاری و مذاکراتی بر سر توافق جدید صورت گرفته باشد. البته من بر این باورم که اگر طرحی هم در این میان وجود داشته باشد، نه طرح بر سر توافق، بلکه در شرایط کنونی طرحی برای جلوگیری از تصاعد تنش خواهد بود.
با این اوصاف راه حل جایگزین چیست؟
من به توافق تازه اشاره کردم. به نظر من اگر طرفین می خواهند به توافق برسند مجبورند که روی یک توافق تازه تعامل، مذاکره و گفت وگو کنند. در این توافق تازه هر کدام از طرفین خواسته ها، مطالبات، انتظارات و پیش شرط های خود را دارد. ایران به دنبال توافقی است که با آمد و شد دولت های آمریکا تغییر پیدا نکند و در مقابل واشنگتن هم سعی دارد توافقی را با تهران شکل دهد که علاوه بر حوزه هسته‌ای در دیگر مقولات ایران را محدود کند. این نگاه جدید برای شکل گیری توافق جدید سبب شده است که نگاه دو طرف از همدیگر دور و دورتر شود. هر چند که توافق تازه را راه حل می دانم، اما در عین حال معتقدم تا اطلاع ثانوی آینده روشنی برای حل و فصل پرونده فعالیت‌های هسته‌ای و به خصوص از سرگیری مذاکرات وجود ندارد.
از ۲۶ دی ماه ۱۴۰۱ هشتمین سال برجام هم آغاز شده و تا ۲۶ دی ماه ۱۴۰۲ ادامه دارد. در مهرماه سال جاری تحریم های تسلیحاتی شورای امنیت از جمله تحریم های حوزه موشکی ذیل قطع نامه ۲۲۳۱ که ضمن برجام است پایان می یابد و به دنبال آن در دی ماه امسال نیز باید تحریم های تسلیحاتی اروپا علیه ایران خاتمه پیدا کند. مضافا بر اساس قطع نامه ۲۲۳۱ بسیاری از محدودیت های فنی هسته ای ایران در پایان سال هشتم منقضی می شوند. با توجه به نکات فوق این احتمال وجود دارد که اگر به هر دلیلی واشنگتن و تروئیکای اروپایی نتوانند تا زمان مد نظر به توافق مطلوب خود با تهران دست یابند شاید به سمت فعال شدن مکانیسم ماسه با هدف کوتاه شدن دست ایران از رسیدن به بازارهای تسلیحاتی گام بردارند. ارزیابی شما در این باره چیست؟
من تصور می کنم در راستای همان موضوعی که روی آن گفت‌وگو کردیم یعنی سیاست نه توافق، نه بحران، دولت بایدن فعلا به دنبال بحران آفرینی در قبال پرونده هسته ای ایران با فعال کردن مکانیسم ماشه ذیل تحریک اروپایی ها نیست. به همین دلیل ما در برهه هایی به نقل از برخی منابع رسانه ای شاهد پیشنهاد آمریکا بر سر توافق موقت با ایران بودیم، هرچند که بعد از انتشار این اخبار پیرامون پیشنهاد توافق موقت و نگرانی اسرائیل شاهد تکذیبیه های نصفه و نیمه مقامات کاخ سفید بودیم، اما به نظر می‌رسد توافق موقت یک راهکاری برای برون رفت از بحران و بن بست کنونی توسط دولت بایدن بود تا با غافلگیری بیشتری در مسائل منطقه‌ای و پرونده هسته‌ای ایران مواجه نشود.
اگر آمریکا فعلا توان و تمایل فعال کردن مکانیسم ماشه را برای پایان نیافتن محدودیت های تسلیحاتی ایران از طریق فشار و تحریک سه عضور اروپایی برجام ندارد، آیا آلمان، فرانسه و انگلستان هم به طور مستقل از ایالات متحده چنین تمایلی ندارند؟
در خصوص سه کشور اروپایی عضو برجام هم به باور من این آمادگی، توان و تمایل وجود ندارد.
چرا؟
چون اکنون اروپایی‌ها به شکل مستقیم با جنگ اوکراین درگیر هستند پس اروپا هم اکنون پتانسیل تصاعد تنش در پرونده جدیدی به ویژه در کنار مرزهای خود در قبال مناقشه هسته‌ای با ایران را ندارد، اما در عین حال برای اروپایی ها بسیار مهم است که به هر طریقی و با هر اهرم فشاری که شده موضع جمهوری اسلامی ایران را از روسیه در قبال جنگ اوکراین جدا کنند. این یک اولویت سیاسی و دیپلماتیک برای اروپاست. همزمان اروپایی ها به خوبی بر این واقعیت هم آگاهند که اگر در سایه نزدیک شدن پایان محدودیت های تسلیحاتی ایران بخواهند از مکانیسم ماشه برای نرسیدن تهران به بازارهای تسلیحاتی استفاده کنند نتیجه عکس خواهد داد و احتمال آن می رود که تهران و مسکو به خصوص در مقوله نظامی، دفاعی و امنیتی روابط نزدیک تر و جدی‌ترین را با هم پی ریزی کنند. پس اروپایی ها رفتار محتاطانه ای به مانند دولت بایدن در قبال ایران، پرونده هسته‌ای و مکانیسم ماشه دارند.
در تقابل با تحلیل شما این گزاره مطرح است که چون برای اروپا فعلا اولویت جنگ اوکراین است و طی ماه های اخیر فشار جدی را با موج کم سابقه ای از تحریم ها به تهران ذیل نگاه ایران به این جنگ کرده اند و با در نظر گرفتن اینکه ادعای مشارکت ایران در این جنگ و ارسال پهپاد و دیگر تسلیحات به روسیه از دید اروپایی ها مانع اصلی ازسرگیری مذاکرات و عدم احیای برجام است، بدیهی است که برلین، پاریس و لندن از هر طریقی مانع از پایان محدویت تسلیحاتی تهران قبل از مهر ماه سال جاری شوند، حتی به قیمت فعال کردن مکانیسم ماشه تا جنگ اوکراین بیشتر از این اوج پیدا نکند؟
ببینید اگر چه برای اروپایی ها جنگ اوکراین فعلا اولویت دارد و اتحادیه اروپا به موازات آن که تمایلی به گفت وگو با تهران ندارد، اما به مانند آمریکا، قاره سبز نیز پتانسیل تصاعد تنش را هم ندارد. من گفتم و دوباره هم تکرار می کنم اروپا از هر ابزار و اهرم فشاری برای جدا کردن موضع ایران از روسیه در جنگ اوکراین استفاده می کند، اما نه به این قیمت اینکه بخواهد تنشی به تنش اوکراین اضافه کند، بلکه اروپا سعی خواهد کرد به شکل هوشمندانه ای مدیریت تنش را در دستور کار قرار دهد.
روی فضای سکون هفته های اخیر بین تهران به آژانس هم تمرکز کنیم. با سفر رافائل گروسی در اسفندماه و توافق ایران و آژانس به نظر می رسید که در همان روزهای ابتدای فروردین شاهد سفر هیات فنی آژانس بین المللی انرژی اتمی برای عملیاتی کردن بندهای این توافق باشیم. هرچند در نشست خبری دوشنبه هفته جاری ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه از تعامل ایران و آژانس بر سر این توافق گفت، اما فعلاً شاهد حضور این هیات نیستیم، آن هم در شرایطی که حدود یک ماه تا نشست فصلی شورای حکام باقی مانده است. آیا تهران مانند ادوار گذشته سعی می کند دیپلماسی در نقطه جوش را به فاصله دو یا سه روز مانده به نشست فصلی در دستور کار قرار دهد به امید آنکه مدیریت و کنترل شرایط را دست بگیرد؟
شاید در دوره های قبلی ایران سعی کرده است چند روز مانده به نشست فصلی شورای حکام با اجازه دادن به گروسی برای سفر به ایران و انجام توافقات، اعضای شورای حکام را از صدور قطع نامه علیه ایران منصرف کند، اما به نظر من اکنون تهران سعی دارد عملیاتی کردن توافق اسفند ماه با رافائل گروسی و اجازه دادن به هیات فنی آژانس بین المللی انرژی اتمی برای حضور در ایران را به ما به ازا و دستاوردی از جانب آمریکایی ها گره بزند. چون تهران می داند که در این شرایط باید در قبال امتیازی که به آژانس می‌دهد امتیازی از آمریکا بگیرد. به همین دلیل تاکنون شاهد سفر هیات فنی آژانس نیستیم. اگر طی روزهای آتی این هیات به ایران سفر باید این احتمال را داد، تکرار می کنم این احتمال را داد که پشت پرده واشنگتن حاضر به دادن امتیاز به تهران شده است.
پارامتر مهم دیگری که معادلات دیپلماتیک تهران را به هم زد، تحول داخلی ایران در ۶ ماهه دوم ۱۴۰۱ و همچنین امتداد آن در یک ماهه ۱۴۰۲ است. به باور شما این تحولات تا چه اندازه می‌توانند مسیر سیاست خارجی را در سال جاری تعیین و ترسیم کنند؟
موضوع ایران از نگاه دولت بایدن به دلیل تحولات داخلی کشور در هفت ماهی که گذشت به حدی تغییر یافت که سیاست‌های واشنگتن عملاً به عنوان بنزین روی آتش عمل کرد. این موضوع سبب شد که دولت بایدن مذاکره با ایران و حل و فصل پرونده هسته‌ای را به عنوان یک برگ برنده انتخاباتی از دست بدهد و گرنه اگر نگاه بایدن تغییر پیدا نمی کرد دولت فعلی واشنگتن می‌توانست توافق با ایران را به یک برگ برنده انتخابات تبدیل کند. در حالی که اکنون افق روشنی برای مذاکره در هیچ زمینه ای وجود ندارد. البته زمزمه‌هایی از جانب جریان های عملگرای هر دو حزب جمهوریخواه و به خصوص دموکرات آمریکا مطرح است که اگر ایالات متحده به سمت تنش‌زدایی با جمهوری اسلامی ایران حرکت نکند آن زمان واشنگتن نمی تواند روی راهبردهای منطقه‌ای خود برای آینده حساب باز کند. اگر این نگاه جریان عمل گرا بتواند در دوران پیش از انتخابات محل توجه قرار گیرد این امکان وجود دارد که بایدن به سمت مذاکره و توافق با ایران به عنوان یک برگ برنده انتخاباتی پیش برود. با اینحال باز هم تکرار و تاکید می کنم فعلا تا اطلاع ثانوی فضای مثبتی برای مذاکرات هسته‌ای از جانبه اروپا، آمریکا و ایران وجود ندارد. اگر مذاکراتی وجود داشته باشد برای احیای توافق سال ۲۰۱۵ نیست، بلکه مذاکرات احتمالی برای توافق جدید خواهد بود و فعلاً هم طرح ابتکاری عملی برای رسیدن به این توافق جدید وجود ندارد. ضمنا اگر طرح ابتکاری هم وجود داشته باشد امکان دارد در مذاکرات پشت پرده و چراغ خاموش پیش برود. پس فاصله زیادی تا رسیدن به نقطه ایده آل داریم.
روی وضعیت و فضای داخلی ایران توقف کنیم. اکنون بحران اقتصادی و معیشتی به نقطه شکننده ای رسیده است. در کنار آن مسائل سیاسی و اجتماعی، حجاب و ... بر این شکنندگی افزوده است، آن هم در سالی که سال انتخاباتی است. به همین دلیل تهران سعی دارد از طریق امتیازدهی در سیاست خارجی منطقه ای و فرامنطقه ای به تثبیت فضای داخلی کمک کند. ذیل این نکته دولت رئیسی به کررات از آمادگی خود برای از سرگیری گفت وگوهای هسته‌ای و توافق برای احیای برجام در کمترین زمان ممکن خبر داده است، هرچند که همزمان عنوان می کند از خطوط قرمز خود هم عدول نمی کند که بیشتر یک لاف دیپلماتیک است، اما به باور شما ایران در شرایط کنونی حاضر به پذیرش هر توافق جدیدی خواهد بود؟ برخی منابع رسانه ای مانند بلومبرگ حتی از چراغ سبز تهران برای پذیرش توافق دوره دونالد ترامپ با ۱۲ پیش شرط مایک پمپئو خبر داده اند؛ آیا مانعی برای این توافق در داخل وجود ندارد؟
ما باید ببینیم که چرا ایران به این نقطه رسیده است؛ شرایط کنونی نتیجه عملکرد یک طیف رادیکالی است که نگرش انجمن حجتیه ای دارند؛ نگرشی که در هیچ زمینه ای نمی تواند جامعه بدون بحران را برای خود تصور کند. در این نگرش همواره مردم باید در چالش و تنش باشند که توجیهی برای بقای این طیف وجود داشته باشد. البته یک سر دیگر جریانی که باعث به وجود آمدن وضعیت کنونی ایران شده است منفعت کاسبان تحریم است؛ جریانی که حاضرند منابع و دارایی های ایران با تخفیف ویژه و به ثمن بخس توسط دیگر کشورها به تاراج برود تا سود خود را از تحریم ها داشته باشند، کما اینکه که در حوزه فروش نفت، گاز، پتروشیمی و معادن شاهد هستیم که برخی چهره ها جریان ها چه سودهای کلانی را از تحریم به دست می آوردند. به همین دلیل است که این افراد هیچ گاه کانون قدرت را رها نمی کنند. چون کانون قدرت با پول باد آورده و کاسبی تحریم درگیر است. به واسطه حضور قدرتمند این دو طیف در داخل کشور بسیاری از دلسوزانی که در صدد پیگیری منافع و امنیت ملی هستند همواره در حاشیه قرار می گیرند و در عوض این افراد و جریان‌ها با به خطر انداختن منافع ملی و قربانی کردن آن پای منافع خود، کشور را در تحریم، تنش و انزوا قرار داده اند. با این وصف من باور دارم اگر رفتاری مشابه با آنچه که در قبال عربستان صورت گرفت در خصوص تحولات داخلی، جنگ اوکراین، مناقشه هسته ای و FATF هم صورت بگیرد، می توان شاهد برون رفت کشور از بحران کنونی بود.
آیا چشم امید داشتن به مواهب تجاری از سوی تهران با برخی موضع‌گیری مقامات سعودی مانند سرمایه گذاری میلیارد دلاری در ایران بدون توجه به برجام و تحریم های آمریکا را یک بلوف دیپلماتیک از جانب ریاض می دانید؟
بله این کاملاً واضح است. من موضع گیری برخی کشورهای عربی از جمله عربستان برای سرمایه گذری در ایران را سیاست تطمیعی می دان تا سعودی ها به اهداف مورد نظر خود در پایان دادن به جنگ یمن و دیگر مناقشات منطقه‌ای با استفاده از کارت ایران دست بایند. یعنی نوعی مدیریت تنش در راستای منافع عربستان سعودی از مسیر ایران توسط ریاض صورت گرفته است که یک رفتار کاملاً طبیعی است. هر کشوری به دنبال استفاده حداکثری از تحولات و توافقات در راستای منافع خود است. بله شاید با توجه به مشکلات داخلی اکنون برای جمهوری اسلامی ایران اولویت منافع و مواهب اقتصادی و تجاری از دل تنش زادیی منطقه‌ای یک اصل باشد، اما برای عربستان نگاه کاملا متضاد است. فعلاً خبری از سرمایه گذاری و منافع تجاری برای ایران از قدل احیای روابط با عربستان نیست تا زمانی که مناقشات به نقطه پایداری از صلح دست برسد و در کنار آن پرونده هسته ای ایران با ازسرگیری مذاکرات برای توافق جدید حل و فصل شود. به همین دلیل است که من معتقدم اگر، تاکید می کنم اگر ایران به دنبال مواهب اقتصادی و تجاری از احیای روابط با عربستان است تا رسیدن به آن فاصله بسیار زیادی دارد./شرق