لزوم بازدارندگی ایران در برابر روسیه

نویسنده: علی عیدی پور، دکتری روابط بین الملل

دیپلماسی ایرانی: اخبار چند روز اخیر در مورد حمایت روسیه از احداث کریدور زنگزور و تبعات منفی آن برای ایران، مجددا بحث نوع رابطه با روسیه را در صدر گفت و گوها قرار داده است. باید توجه داشت که نوع رابطه با روسیه صرفا یک نماد است. بحث اصلی، جهت¬گیری و استراتژی کلی سیاست خارجی ایران است.

از چند سال پیش جهت گیری سیاست خارجی ما«نگاه به شرق» بوده که یک راهبرد اشتباه بوده است. در شهریور سال 1400 در اوج مانور دادن طرفداران راهبرد «نگاه به شرق» این بحث را مطرح کردم که ایران به جای «نگاه یکجانبه به شرق» باید «نگاه همزمان به شرق و غرب» را دنبال کند. اکنون بعد از گذشت چندین سال و نگاهی منصفانه به عملکرد چین و روسیه شاید زمان آن رسیده باشد که تصمیم‌گیران به فکر تغییر استراتژی در سیاست خارجی باشند. 

در مجموع در ایران دو نوع نگاه کلی نسبت به چین و روسیه وجود دارد که هر دو نگاه اشتباه است.

نگاه نوع اول، چین و روسیه را متحدان راهبردی ایران می داند. رای مثبت چین و روسیه به تمامیقطعنامه¬های تحریمی (1737،1747،1803،1929) وغیرتحریمی (1696،1835) شورای امنیت علیه ایران، تاخیر حدود یک دهه¬ای روسیه در تحویل سامانه دفاع هوایی اس 300 به ایران، عدم موافقت 13 ساله چین و روسیه با درخواست عضویت کامل ایران در سازمان همکاری¬های شانگهای، تایید نقض تمامیت ارضی ایران در بیانیه¬های پایانی اجلاس‌های شورای همکاری خلیج فارس توسط چین و روسیه، پشتیبانی از ایجاد کریدور زنگزور توسط روسیه و ده‌ها نمونه دیگر ثابت می‌کند که این دو کشور نمی توانند متحدان راهبردی برای ایران باشند.

نگاه نوع دوم این است که چین و روسیه به ایران خیانت می‌کنند. باید گفت که این دو کشور هیچ خیانتی به ایران نکرده و نمی‌کنند. این دو کشور صرفا به دنبال تأمین منافع ملی خود هستند و از همه بازیگران و کشورها از جمله ایران برای رسیدن به اهداف خود استفاده می‌کنند. این قاعده بازی در نظام بین الملل و کنش سیاست خارجی است. اینکه ما این قاعده را یا بلد نیستیم و یا رعایت نمی کنیم، دلیل نمی شود که کشورهای دیگر هم این قاعده را ندانند و رعایت نکنند.  

اما چرا چین و روسیه در قبال ایران این چنین رفتار می کنند؟

واضح است که وقتی ایران تعادل و توازن را در سیاست خارجی خود رعایت نمی‌کند و یک‌جانبه و بیش از اندازه به یک کشور یا یک بلوک نزدیک می‌شود و تمام اهداف و منافع خود را در آن جهت قابل تأمین می‌بیند، نتیجه جز این نخواهد بود.

نگاه یک‌جانبه به یک سمت، مربوط به زمان جنگ سرد و مناسبات ایدئولوژیک آن مقطع زمانی است و در نظام بین¬الملل کنونی که فضای سیاسی – بین المللی  متفاوتی دارد، کارآیی خود را از دست داده است. نگاه یک‌جانبه به هر سویی، مصداق بارز «خودتحریمی» است، چراکه خود را از امتیازات سوی دیگر محروم کرده¬ایم. 

فضای کنونی نظام بین¬الملل نگاه چندجانبه را می‌طلبد که در بالا  از آن به «نگاه همزمان به شرق و غرب» تعبیر کردم. «نگاه همزمان به شرق و غرب» مستلزم این است که از افراط و تفریط در روابط و سیاست خارجی پرهیز کنیم و تعادل و توازن را ملاک عمل قرار دهیم. این تعادل و توازن را می‌توان «متوازن سازی» سیاست خارجی دانست. ویژگی های ژئوپلیتیکی ایران ایجاب می‌کند در هر شرایطی به ویژه وضعیت فعلی، «متوازن سازی» سیاست خارجی را در دستور کار قرار دهیم.

هدف روسیه از طرح مجدد حمایت از ایجاد دالان زنگزور از دو حالت خارج نیست. اول، اینکه واقعا به دنبال ایجاد تشکیل یک نظم منطقه ای و محدود در حوزه نفوذ شوروی سابق است تا از این طریق فضای تنفسی برای خود ایجاد کند. دوم، اینکه تلاشی است برای ارسال سیگنال به ایران که به غرب نزدیک نشود. در هر دو صورت این شرایط نقض کننده استقلال سیاسی و تمامیت ارضی ایران است.

اما چاره کار چیست؟ بسیاری از کارشناسان و برخی از مسئولان نسبت به اظهار نظر مسکو در خصوص ایجاد دالان زنگزور واکنش نشان داده اند. این واکنش ها مفید است اما کافی نسیت، نمی‌شود فقط با بیانیه جلوی روسیه را گرفت ما نیاز به اقدام عملی داریم.

سرلشکر سلامی، فرمانده کل سپاه در دیدار رئیس جمهوری از قرارگاه خاتم الانبیاء (ص) گفت: وقتی غربی ها کشتی های ما را گرفتند ما هم در عوض کشتی های آنها را گرفتیم و این عمل متقابل باعث بازدارندگی شد. وقتی در مقابل غربی¬ها می‌توانیم اقدام بازدارنده انجام دهیم چرا نتوانیم در برابر روسیه اقدام بازدارنده انجام دهیم؟

در شرایط کنونی که روسیه درگیر یک جنگ فرسایشی با اوکراین است، روسیه بیشتر به ما نیاز دارد تا ما به روسیه. واقعیت این است که روسیه از لحاظ اقتصادی قادر نیست کمک چندانی به ما بکند به ویژه که در بخش انرژی، روسیه رقیب سرسخت ماست و دارای منافع متضاد هستیم.

در وضعیت فعلی، نیازمندی روسیه به ایران در زمینه تسلیحات به ویژه پهپاد و موشک است. اخیرا صحبت¬هایی مبنی بر فروش موشک به روسیه شنیده می‌شود. این نیازمندی روسیه به ایران یک اهرم فشار است که باید به خوبی از آن استفاده کرد. 

تجربه تاریخی نشان داده هرگاه در برابر قدرت‌های خارجی واکنش مناسب و به موقعی نداشته ایم آنها در تعرض به استقلال سیاسی و تمامیت ارضی ایران جسورتر شده اند. اگر اکنون اقدام بازدارنده ای در برابر روسیه انجام ندهیم قطعا در آینده شاهد تعرض بیشتر از طرف روس‌ها به تمامیت ارضی کشورمان خواهیم بود.