کریدور زنگزور، طرح ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک روسیه در قفقاز جنوبی

نویسنده: قهرمان نورانی درآباد، کارشناس ارشد مسائل اوراسیا 

 پس از اظهارات صریح مقامات روسیه، از جمله سرگی لاوروف، وزیر أمور خارجه روسیه درباره لزوم گشایش کریدور زنگزور در جنوب ارمنستان و مزمت مسئولان ارمنی از سوی وی به سبب تعلل در عمل به تعهدات خود در توافقنامه آتش بس دهم نوامبر سال 2020، سفیر فدراسیون روسیه در تهران به وزارت امور خارجه ایران دعوت شد تا مراتب نگرانی تهران از تغییرات احتمالی ژئوپلیتیک در منطقه را به مسکو منعکس کند. ظن قوی بر این است که کریدور مزبور بیش از آنکه مورد نیاز جمهوری آذربایجان و ترکیه باشد برای روسیه اهمیت حیاتی دارد و روس ها تحقق پروژه ارتباطی مزبور را دنبال خواهند کرد. اصولاً انگیزه روسیه از بازگشایی کریدور زنگزور چیست؟ 

وضعیت حقوقی بحث برانگیز گذرگاه ریلی و جاده ارتباطی جنوب ارمنستان 

مقامات ارمنستان بارها اعلام کرده اند که به شرط تأمین حاکمیت ملی خود برای رفع انسداد ارتباطات و ایجاد مسیرهای مختلف برای ارتباط آذربایجان با قلمرو برون بوم آن کشور یعنی نخجوان آماده هستند. اما وزارت امور خارجه ارمنستان اعلام کرده است که کاربرد اصطلاح "کریدور" به معنای از بین رفتن حقوق حاکمیتی این کشور خواهد بود و ارمنستان تحت هیچ شرایطی آن را نمی پذیرد. در مقابل این موضع گیری، باکو بر تردد آزادانه و بدون بازرسی، مسکو هم بر سپردن امنیت خطوط حمل و نقل به نیروهای فدرال روسیه طبق مفاد توافقنامه سه جانبه تأکید می ورزند. 

در بند نهم بیانیه سه جانبه که در شب 10 نوامبر سال 2020 به امضاء رهبران روسیه، آذربایجان و ارمنستان رسید، آمده است: «تمامی راه های ارتباطی و اقتصادی در منطقه گشوده می شوند. ارمنستان ارتباط حمل و نقلی بین مناطق غربی آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را تضمین می کند. کنترل حمل و نقل برعهده سرویس امنیت فدرال روسیه خواهد بود». مقامات و کارشناسان ارمنستان تاکید می کنند که در این متن هیچ اشاره ای به "کریدور" نشده است. 

در نوامبر سال 2022، نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان تصریح کرد که دولت متبوع وی به شرط تضمین حقوق حاکمیتی مشکلی با گشایش خطوط ارتباطی ندارد و حاضر به ایجاد پست های بازرسی در مرز ارمنستان و آذربایجان است. این پیشنهاد با استقبال اتحادیه اروپا و آمریکا و واکنش سرد آذربایجان و روسیه روبه‌رو شد. 

اکنون در ارمنستان این بحث وجود دارد که آیا سند آتش بس 2020 را می توان معتبر دانست؟ 

برخی از تحلیلگران پیشنهاد می کنند که پاشینیان امضاء خود در این سند را پس بگیرد. زیرا به گفته آنها دو طرف دیگر که آن را امضا کرده اند به تعهدات خود عمل نکرده اند، حال آنکه مصرانه خواهان اجرای برخی مفاد سند از سوی ارمنستان هستند. 

در پاسخ به این شبهه افکنی ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه تاکید کرد که بیانیه سه جانبه همچنان معتبر است. 

در همین حال چندی پیش اخباری منتشر شد مبنی بر اینکه آذربایجان و ارمنستان تعیین وضعیت حمل و نقل ریلی و جاده ای در استان سیونیک را از مفاد قرارداد صلح بین دو کشور خارج می کنند و غرب هم از چنین ایده ای استقبال کرد؛ اما روسیه بلافاصله وارد عمل شد و بر گنجانده شدن موضوع بازگشایی خطوط حمل و نقل در پیش نویس قرارداد صلح تأکید کرد. چنین واکنش معناداری نشان می دهد که روسیه هرگز از منافع خود در منطقه دست نخواهد کشید و دغدغه این کشور نه صلح پایدار بین آذربایجان و ارمنستان، بلکه تداوم هژمونی خود در منطقه قفقاز جنوبی است. در این میان سفر غیر منتطره ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه هم نمی توانست با استراتژی کلی مسکو در منطقه بی ربط باشد. او در جریان این سفر درباره روند مذاکرات صلح بین آذربایجان و ارمنستان با همتای آذربایجانی خود به تبادل نظر پرداخت و قرار شد نتیجه گفت‌وگوها را به اطلاع نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان هم برساند. در این زمینه گمانه زنی ها در باره توافق پنهانی پوتین – علی اف چنین است: 1- قرارداد صلح باید با میانجیگری انحصاری روسیه و در چارچوب توافقنامه آتش بس دهم نوامبر سال 2020 امضاء شود و اتحادیه اروپا و آمریکا دخالتی در این موضوع نداشته باشند. 2- در صورت مقاومت ارمنستان از بازگشایی خطوط ارتباطی روند مذاکرات صلح متوقف شود و پس از آن ارتش آذربایجان با چراغ سبز روسیه و با هدف اعمال فشار بیشتر بر ارمنستان برای موافقت با گشایش کریدور فراسرزمینی به پیشروی در استان سیونیک (زنگزور) ادامه دهد. 

چرا کریدور زنگزور برای روسیه اهمیت دارد؟ 

در سه سال اخیر این ذهنیت در ایران شکل گرفت که آذربایجان و ترکیه تبانی کرده اند تا "دالان تورانی – ناتویی – صهیونیستی" در آن سوی مرز ایران را ایجاد کنند و به این وسیله تغییرات ژئوپلیتیک جدیدی را در منطقه رقم بزنند. اما احتمالاً به این فرضیه مهم توجه نشد که چه بسا گرداننده بازی ژئوپلیتیک در آن سوی مرز، روسیه باشد و روس ها قصد دارند فصل نهایی استراتژی جدید خود در قفقاز جنوبی را عملیاتی کنند. در واقع از ابتداء مشخص بود که بازیگران دیگر به دلیل محدودیت های جدی ژئوپلیتیکی قادر نیستند قاعده بازی را به نفع خود تغییر دهند. این بدان معناست که ایجاد کریدوری در جنوب ارمنستان با طراحی روسیه در حال پیگیری است نه ناتو، غرب و یا صهیونیست ها. در اصل کریدور زنگزور در کنار اهمیتش برای آذربایجان و ترکیه، گذرگاه ضروری و استراتژیک برای روسیه نیز است و مسکو اجرای آن را در راستای استراتژی کلان خود در منطقه می بیند. 

مزایای ایجاد گذرگاه تحت نظارت روسیه در جنوب ارمنستان فارغ از تأثیر احتمالی آن بر آینده مرز مشترک ایران – ارمنستان به شرح زیر است: 1- قفقاز جنوبی دستخوش دگرگونی ژئوپلیتیکی است و روسیه به رغم تصورات غیر واقعی محافل آکادمیک هنوز دست برتر را در این منطقه حساس دارد. کنترل کریدور زنگزور را هم باید در چارچوب اهداف ژئوپلیتیکی روسیه دید. 2- روسیه برای متنوع سازی ارتباطات حمل و نقلی خود به مسیرهای جدید نیاز دارد. در مورد کریدور زنگزور ایجاد پیوستگی ریلی ارزان قیمت با بنادر ترکیه در دریای مدیترانه و دسترسی به بندرعباس در پی ناامنی برای تردد کشتی های تجاری روسیه در دریای سیاه و تحریم های غرب قابل تأمل است. 3- کنترل کریدور زنگزور به لحاظ حقوقی اهرم مهمی برای تداوم حضور نظامی روسیه در ارمنستان به شمار می رود و روسیه هرگز از این امتیاز استثنایی صرف نظر نخواهد کرد. 4- روسیه با کنترل گذرگاه زنگزور تحرکات اتحادیه اروپا، آمریکا و ترکیه را یک جا زیر نظر خواهد گرفت و در صورت لزوم دسترسی آنها به آسیای مرکزی را سد خواهد کرد. 5- ارمنستان در نظر روسیه حلقه مهمی برای حفظ اوراسیا و به عبارتی دروازه اوراسیا محسوب می شود و لذا کنترل مرزهای آن با ایران و ترکیه از مسایل کلیدی برای روسیه هستند. درست به همین دلیل با وجود خروج مرزبانان روس از فرودگاه زوارتنوتسِ ایروان حفاظت از مرزهای ارمنستان با ایران و ترکیه در دست نیروهای مرزبانی روسیه باقی ماند. 

نتیجه گیری 

اولویت ها و استراتژی روسیه در قفقاز جنوبی بسیار متفاوت از انتظارات ایران است و این دولت مصمم به گشودن کریدور زنگزور و در دست گرفتن کنترل آن است. از سوی دیگر روسیه به هیچ وجه علاقه مند به کریدور ارس در سمت ایران نیست و احداث آن را با منافع ملی خود در تضاد می بیند. در این میان بیم آن می رود که ارمنستان از موضع خود در موضوع خطوط ارتباطی (کریدور زنگزور) در منطقه عدول کند و به شرایط روسیه و آذربایجان تن بدهد. لذا مشارکت در طرح یاد شده و پرهیز از تقابل با همسایگان چشم انداز بهتری می تواند برای ایران داشته باشد. تنها در صورت مشارکت می توان برخی از مفاد طرح کریدور زنگزور را به نفع کشورمان تغییر داد و از مزایای آن بهره مند شد.