پنجشنبه ۰۱ آذر ۱۴۰۳
کشورهای آذربایجان و ارمنستان در خط‌کشی‌های جهانی بخشی از منطقه قفقاز جنوبی به حساب می‌آیند که از قرن نوزدهم تبدیل به محلی برای رقابت‌های قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی شدند. جنگ‌های میان جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان از زمان استقلال این کشورها از شوروی آغاز شده و ناشی از سیاست‌های شوروی در تغییر بافت جمعیتی منطقه است که روسیه امروزی نیز با استمرار همان سیاست‌ها به دنبال اعمال نفوذ در این دو کشور است. ایران در درجه اول به جهت سیاست همسایگی و بعد به دلیل مشترکات تاریخی که با این دو کشور دارد، نسبت به وقایع و رویداد‌های این منطقه حساسیت نشان می‌دهد. در حال حاضر، علاوه بر ایران و روسیه، نقش ترکیه نیز در این منطقه بیشتر شده است و جمهوری آذربایجان برای ترکیه اهمیت زیادی دارد. قدرت‌های غربی مانند اتحادیه اروپا و آمریکا به دلیل منابع انرژی آذربایجان و موقعیت جغرافیایی آن، توجه بیشتری به قفقاز جنوبی نشان می‌دهند.
پس سه دهه درگیری میان این دو همسایه قدیمی یعنی ارمنستان و آذربایجان، طرح همکاری میان آن‌ها به پیشنهاد روسیه مطرح شده است. سخنگوی وزارت خارجه روسیه در سخنان اخیر خود موضوع گشایش کریدور زنگزور را به طور جدی اعلام کرده است. دالان زنگزور به عنوان یکی از مسیرهای کلیدی حمل‌ونقل، جمهوری آذربایجان را از طریق ارمنستان به روسیه و ترکیه متصل می‌کند و امکان ارتباط بین آسیا، اروپا و خاورمیانه را فراهم می‌آورد. این دالان به آذربایجان اجازه می‌دهد تا بدون نیاز به پست‌های بازرسی ارمنستان، به استان سیونیک دسترسی داشته باشد. این وضعیت موجب قطع روابط مرزی ایران و ارمنستان می‌شود. در این راستا، زنگزور به عنوان یک دالان ژئوپلیتیکی شناخته می‌شود که مسیر ترانزیت ترکیه به باکو را از استان آذربایجان شرقی ایران جدا می‌کند.
منطقه قفقاز جنوبی نقش حیاتی در ژئواستراتژی ایران دارد. احداث کریدور زنگزور می‌تواند تهدیداتی برای ابعاد مختلف امنیتی ایران در زمینه‌های امنیت انرژی، امنیت ژئوپلتیکی و حتی مسائل فرهنگی داشته باشد. این منطقه از زمان‌های گذشته به عنوان بخشی از تمدن ایران شناخته شده و در طول تاریخ تحولات مختلفی را تجربه کرده است. در حال حاضر، این منطقه به عنوان یک فضای استراتژیک بین دو دریای سیاه و خزر، قرار دارد و نقش بسیار مهمی در انتقال انرژی، برقراری صلح و ثبات و ایجاد توازن در منطقه ایفا می‌کند.
با شروع جنگ اوکران، پوتین در تلاش است تا متحدانی در میان کشورها مشترک المنافع سابق خود داشته باشد و بتواند به کمک این کشوره فشار تحریم‌ها غرب را کاهش دهد. در همین راستا در هفته گذشته دیداری با رییس جمهور آذربایجان داشته است که از بیانیه مشترک آن‌ها مطلبی در این خصوص استنباط نمی‌شود اما مشخصا توجه روسیه به همکاری با متحدان فعلی‌اش بیشتر شده است ولی در این میان طرح موضوع کریدور زنگزور نگرانی‌های ایران را در خصوص این متحد راهبردی افزایش داده است. رهبر معظم انقلاب در دیدار‌های جداگانه‌ای که با روسای جمهور روسیه، ترکیه و ارمنستان داشتند بر مخالفت ایران مبنی بر تغییرات ژئوپلیتیکی در قفقاز تاکید کردند، مقامات کشورمان نیز بارها مخالفت خود با ایجاد این کریدور ارتباطی را اعلام کرده‌اند.
ایران در منازعات میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان از کاهش درگیری و ثبات در منطقه حمایت کرده است اما به ادعای برخی کارشناسان روسیه بر آن بوده تا با فروش تسلیحات به هر دو کشور یک توازن میان آن دو ایجاد کرده و از این طریق بحران منطقه را مدیریت کند. پس از خروج نیروهای صلح روسیه از منطقه قره‌باغ، ارمنستان چنین تصور می‌کرد که از سوی روسیه طرد شده است. محمود شوری کارشناس حوزه قفقاز در همین رابطه معتقد است که «جمهوری آذربایجان در رابطه با ترکیه و جمهوری خودمختار نخجوان در یک بن‌بست ژئوپلیتیک قرار دارد و جمهوری اسلامی ایران از طریق اجازه دادن در استفاده از خاک ایران برای ارتباط میان باکو و نخجوان، عملاً به‌نوعی نقش خود را در بازی ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی تعریف کرده است و می‌توان حوزه‌های جدیدی را برای همکاری با سه کشور قفقاز جنوبی تعریف کرد.» اما در طرف مقابل روسیه به دنبال گسترش روابط خود با آذربایجان برای رفع تحریم‌ها غربیها است. بر اساس همین اقدامات، ارمنستان به دنبال کاهش روابط خود با روسیه است.
شهید امیرعبداللهیان، وزیر خارجه پیشین کشورمان پس از بازگشایی سفارت آذربایجان از فصلی جدید در روابط دو کشور سخن گفت. به گفته امیل اودالیانی استاد دانشگاه تفلیس عامل اصلی بهبود روابط تهران و باکو تمایل مشترک هر دو طرف به ثبات منطقه‌ای، حسن‌نیت ژئوپلیتیک و همکاری‌های اقتصادی به‌ویژه در حوزه کریدور بین‌المللی مواصلاتی شمال- جنوب است که شامل یک مسیر ریلی برای اتصال هند به روسیه، از طریق آذربایجان و ایران است. این عملیات نشان می‌دهد باکو بلندپروازی‌های خود در خصوص گشایش کریدور زنگزور را کنار گذاشته است. اگر چه ایران به دنبال گسترش روابط خود با آذربایجان است اما همکاری‌های این کشور در خرید تسلیحات از رژیم صهیونیستی و فروش نفت به آن بستر نگرانی‌هایی را برای ایران فراهم کرده است، مضاف بر اینکه با تاسیس کریدور زنگزور ایران مرز مشترک خود را با ارمنستان از دست داده و تنها با آذربایجان هم‌مرز خواهد شد.
محسن پاک آیین سفیر سابق ایران در آذربایجان هم با اشاره به این موضوع معتقد است که جمهوری اسلامی ایران باز شدن دالان زنگزور را مقدمه‌ای برای بروز یک مناقشه جدید در قفقاز می‌داند که ممکن است به جنگی گسترده منجر شود. آمریکا و اروپا، به ویژه فرانسه، با فروش سلاح به ارمنستان در تلاشند نفوذ خود را افزایش دهند. این وضعیت به نفع کشورهای قفقاز نیست، زیرا ارمنستان به تازگی از جنگ قره‌باغ خارج شده و می‌تواند منابع خود را برای توسعه صرف کند. در صورت بروز مناقشه‌ای بین روسیه و غرب، ارمنستان ممکن است به سرنوشت اوکراین دچار شود و جمهوری آذربایجان نیز با مشکلاتی مواجه خواهد شد. بنابراین، موضع ایران در مخالفت با دالان زنگزور به تقویت صلح و دوستی در قفقاز کمک کرده و به نفع کشورهای این منطقه است.
آمریکا در چندین بیانیه رسمی از سوی کاخ سفید، خواستار ایجاد کریدور زنگزور در داخل ارمنستان و برقراری ارتباط میان نخجوان، ترکیه و جمهوری آذربایجان شده است.
علی اکبر ولایتی در گفت‌وگویی با شبکه المیادین به این نکته اشاره کرد که پوتین پیش از بحران اوکراین تأکید کرده بود که مرزهای قفقاز همان مرزهای دوران شوروی است. اما با شدت‌گرفتن تقابل‌ها، قاطعیت روسیه در این منطقه کاهش یافت و در آمریکا و ترکیه مطرح شد که تنها مخالف دالان زنگزور، ایران است. در مقابل این دیدگاه، برخی از کارشناسان روابط بین‌الملل معتقدند آمریکا به دنبال حذف ایران و روسیه از معادلات منطقه است. در رابطه با همین موضوع حسن بهشتی‌پور، تحلیل‌گر مسائل اوراسیا معتقد است که سیاست غرب در قفقاز جنوبی با هدف حذف ایران و روسیه تنظیم شده است. اصولاً سیاست غرب این است که ایران را از هرگونه همکاری حذف کند و منافع ژئوپلیتیک ایران را مسدود کند و اجازه ندهند که ایران وارد همکاری با کشورهای دیگر شود. بر مبنای این تحلیل اصرار روسیه بر ایجاد کریدور زنگزور را باید یک نمایش سیاسی برای جلب رضایت آذربایجان و حمایت از آن در مقابل ارمنستانی دانست که چرخشی محسوس به سوی غرب داشته است.
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های اقتصادی و ژئوپلیتیکی ارمنستان، محصور بودن آن در خشکی است. از چهار مرز بین‌المللی این کشور، دو مرز با ترکیه و آذربایجان از دهه ۱۹۹۰ به‌طور کامل بسته شده است. این واقعیت باعث می‌شود که توسعه و رشد اقتصادی ارمنستان، به ویژه در شرایطی که به آب‌های آزاد دسترسی ندارد، بسیار دشوار و تقریباً غیرممکن باشد. با این رویه ارمنستان قربانی بازی غربیها خواهد شد چراکه در این راه یقینا آذربایجان به دنبال منافع حداکثری خود از این مسیر ترانزیتی است و غربیها هم استراتژی خود را برای اعمال فشار بیشتر بر روسیه اجرایی خواهند کرد. در این شرایط ارمنستان باید نگران این باشد که به سرنوشت اوکراین دچار نشود. همانطور که مقامات کشورمان بارها تاکید کردند تغییر مرزهای ژئوپلیتیکی خط قرمز ماست، ارمنستان باید نگران واکنش ایران نیز باشد. ایران مواضع و پیشنهاد خود را به آذربایجان هم ارائه کرده است. در رابطه با همین موضوع سید عباس موسوی، دیپلمات و سفیر سابق کشورمان در آذربایجان در گفت‌وگویی تصریح کرد: «به آذری‌ها گفتیم ما سی سال ارتباط با نخجوان را برای شما ایجاد کردیم الان هم این مسیر در اختیار شماست و شما نباید حالا که دارید با دشمن قدیمی‌تان صلح می‌کنید و ما هم از صلح‌تان بسیار استقبال می‌کنیم، لطف سی ساله ایران را فراموش کنید و کلا این مسیر را کنار بگذارید و دنبال طرح‌هایی بروید که حساسیت‌زا و تنش آفرین است. مذاکراتی بین ایران و آذربایجان انجام شد که در آن تفاهم کردیم، مسیر فعلی که وجود دارد، ادامه پیدا کند و گسترده تر و متنوع تر شود؛ یعنی هم ریل ایجاد شود، هم جاده عریض شود و هم برخی زیرساخت‌های دیگر از خاک ما عبور کند. الان طرح این است؛ آذری‌ها در منطقه صفر مرزی ایران و آذربایجان و ارمنستان در منطقه آغبند وارد خاک ما شوند و به سمت نخجوان بروند. شاید همین روش بهترین اتفاق در این ماجرا باشد.