جمعه ۰۲ آذر ۱۴۰۳
مالک مصدق، روزنامه نگار
به دنبال سفر محمد بن‌زائد آل‌نهیان به پکن، یکشنبه هفته جاری دولت‌های چین و امارات در بیانیه مشترک جدید به موضوع جزایر سه‌گانه ایرانی اشاره کردند و ذیل آن، خواستار حل تعیین تکلیف جزایر میان تهران و ابوظبی شدند. هرچند در این بیانیه هیچ اشاره‌ای به مالکیت امارات بر جزایر مذکور یا حمایت چین از مالکیت امارات بر جزایر نشده است، اما پکن از موضع ابوظبی درباره به‌رسمیت‌شناختن موضوع جزایر به‌عنوان یک مسئله و اختلاف میان ایران و امارات حمایت کرده است.
در بند ۲۶ بیانیه مشترک دولت‌های چین و امارات آمده است که «جمهوری خلق چین حمایت خود را از تلاش‌های دولت امارات متحده عربی برای دستیابی به راه‌حل مسالمت‌آمیز در مسئله جزایر سه‌گانه ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک از طریق مذاکرات دوجانبه براساس قواعد قانون بین‌الملل و برپایه مشروعیت بین‌المللی اعلام می‌کند». در بند ۲۷ بیانیه هم با وجود آنکه نامی از ایران برده نشده، ولی مخالفت دو دولت چین و امارات با تنش در آبراه‌های بین‌المللی اعلام شده است. چین پیشتر و در دسامبر ۲۰۲۲ نیز با صدور بیانیه‌ای مشترک با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و با نادیده‌گرفتن تمامیت ارضی ایران و حق حاکمیت ایران بر جزایر ایرانی، خواستار تلاش برای حل‌وفصل موضوع جزایر سه‌گانه شده بود.
نکته جالب اینجاست که تنها ۱۷ روز قبل از بیانیه مشترک امارات و چین هم شاهد طرح ادعاهای واهی بر سر جزایر سه‌گانه ایرانی بودیم. در بیانیه سی‌و‌سومین نشست سران کشورهای عربی که ۲۷ اردیبهشت در منامه پایتخت بحرین برگزار شد، مجددا جزایر سه‌گانه ایرانی مورد اشاره قرار گرفت و نکته حائز اهمیت ناظر به همراهی برخی متحدان یا دوستان منطقه‌‌‌‌‌ای ایران مانند سوریه و عراق و امضای بغداد و دمشق پای این بیانیه به‌منظور حمایت از ابوظبی بود. قبل‌تر و در تیرماه ۱۴۰۲ نیز وزیران خارجه روسیه و شش کشور جنوب خلیج فارس (کویت، عربستان سعودی، بحرین، قطر، امارات و عمان) در بیانیه‌ای مشترک اعلام کردند که از تلاش‌های امارات برای حل مسئله جزایر سه‌گانه حمایت می‌کنند».
از احضار سفیر چین تا تکرار ادعای پکن
به دنبال این بیانیه و حمایت پکن از ابوظبی، سفیر چین در تهران صبح روز یکشنبه (سیزدهم خرداد) توسط محمد علی بک، دستیار وزیر و مدیر کل خلیج فارس وزارت امور خارجه احضار و مراتب اعتراض دولت جمهوری اسلامی ایران درخصوص تکرار حمایت دولت چین از ادعاهای بی‌اساس مندرج در بند ۲۶ بیانیه پایانی نشست مشترک جمهوری خلق چین و امارات متحده عربی به وی ابلاغ و یادداشت اعتراض تسلیم او شد.
به نوشته ایسنا، در این دیدار مدیر کل خلیج فارس وزارت امور خارجه با یادآوری روابط ویژه و ممتاز ایران و چین، احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها را به عنوان یکی از اصول شناخته‌شده و بنیادین در مناسبات بین‌المللی دانست و بر تعلق ابدی جزایر سه‌گانه ایرانی در خلیج فارس به جمهوری اسلامی ایران تأکید کرد و افزود دولت جمهوری اسلامی ایران هر ادعایی از هر طرفی در این خصوص را مردود و غیر‌قابل‌پذیرش می‌داند. دستیار وزیر امور خارجه کشورمان تصریح کرد که «انتظار این است با توجه به همکاری‌های راهبردی دو کشور ایران و چین، دولت چین مواضع خود را نسبت به این موضوع اصلاح نماید». سفیر چین نیز اظهار کرد که مراتب اعتراض دولت جمهوری اسلامی ایران را در اسرع وقت به مقامات کشورش منعکس خواهد کرد.
با وجود اعتراض رسمی تهران به پکن، روز بعد (دوشنبه) سخنگوی وزارت خارجه چین بار دیگر از ایران و امارات خواست تا «اختلافات» خود را از طریق گفت‌وگو و رایزنی حل کنند و مواضع چین در این مورد را «موضعی ثابت» توصیف کرد. مائو نینگ در یک نشست خبری در پاسخ به سؤالی درباره اعتراض ایران به این موضع چین، تأکید کرد که «محتوای مربوطه در بیانیه مشترک چین و امارات متحده عربی با موضع چین مطابقت دارد».
لازم به ذکر است که با وجود حمایت دمشق از ادعای واهی ابوظبی بر جزایر سه‌گانه ایرانی در نشست منامه، وزارت امور خارجه کشورمان سفیر سوریه در تهران را احضار نکرد؛ اتقاقی که مورد سؤال خبرنگاران در نشست خبری دوشنبه هفته پیش ناصر کنعانی قرار گرفت که سخنگوی دستگاه سیاست خارجی از پاسخ مشخص و انتقاد به دمشق سرباز زد و صرفا به بیان این جمله اکتفا نمود که «تدوین بیانیه‌های اتحادیه عرب سازوکار خاص خود را دارد و ما خارج از هرگونه اظهارنظر درخصوص نحوه تنظیم و سازوکارهای این بیانیه‌ها و امضای آن توسط کشورها، هرگونه اعلام موضع در ارتباط با جزایر سه‌گانه ایرانی را از سوی هر مرجع، نهاد و کشوری که باشد مداخله در امور داخلی ایران می‌دانیم و این‌گونه اظهار نظرها از سوی هر کشوری که باشد را قویا محکوم می‌کنیم».
این دیپلمات ارشد جمهوری اسلامی ایران تصریح کرد که «جزایر سه‌گانه ایرانی، جزء لاینفک و جدایی‌ناپذیر ایران است و خواهد بود و ایران اجازه مداخله و اظهارنظر به هیچ طرفی درمورد این جزایر را نمی‌دهد و هرگونه اظهارنظر مداخله‌جویانه‌ای را محکوم می‌کنیم».
هرچند برخی ناظران باور دارند تکرار این دست ادعاها توسط امارات با هدف تبدیل جزایر سه‌گانه به تایوان ایران در دستور کار قرار گرفته است، اما کسانی چون حشمت‌الله فلاحت‌پیشه باور دیگری دارند. کما اینکه او پیشتر در گفت‌وگویی با «شرق» تأکید کرده بود که ابوظبی سعی دارد از ظرفیت دو کشور عضو شورای امنیت و دارای حق وتو یعنی چین و روسیه بر سر ادعای مالکیت در قبال جزایر سه‌گانه و به‌خصوص جزیره ابوموسی در قالب رأی مشورتی این شورا (امنیت) با تمسک به «بند اول ماده ۹۶» و «بند دوم ماده ۹۴ منشور ملل متحد» استفاده کند. چون از منظر رئیس پیشین کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم، «اماراتی‌ها با توجه به شرایط ایران بسیار خوب می‌دانند که جمهوری اسلامی ایران با تداوم سیاست خارجی فعلی یک چالش در عرصه جهانی و به‌خصوص غربی‌ها در پیش‌رو دارد و این مسئله باعث شکل‌گیری اختلافات و گسل جدی بین ایران و سه عضو دائم دیگر شورای امنیت یعنی آمریکا، فرانسه و انگلیس شده است که در وضعیت کنونی بستری هم برای تنش‌زدایی با واشنگتن، پاریس و لندن وجود ندارد».
ازاین‌رو فلاحت‌پیشه یقین دارد که «ابوظبی در تکاپو است که به هر نحو ممکن پکن و مسکو را هم کنار واشنگتن، لندن و پاریس قرار دهد تا تمام اعضای ثابت و دارای حق وتو در شورای امنیت به موضوع جزایر سه‌گانه ورود کنند». نماینده ادوار مجلس این را هم متذکر می‌شود که از طرف دیگر امارات می‌داند که متأسفانه ایران یک رابطه استراتژیک با روسیه و چین برای خود تعریف کرده است و این باعث اغماض و اکراه تهران در مسائل مختلف، مشخصا در قبال مسکو و پکن می‌شود. به همین دلیل از منظر فلاحت‌پیشه، «چون اماراتی‌ها واقف‌اند که روسیه و چین در قالب راهبرد نگاه شرق تهران می‌توانند به ایران فشار بیاورند و منافع کشورمان را به چالش بکشند، پس پای این دو کشور را هم به موضوع جزایر باز کرده‌اند». با ذکر نکات فوق، استاد دانشگاه این را هم عنوان می‌دارد که «موضوع اختلاف تهران و ابوظبی بر سر جزایر سه‌گانه و تنب بزرگ و تنب کوچک نیست. مسئله مهم‌تر فعلا جزیره ابوموسی است».
«بدل دیپلماتیک»، راه حل موقت؟!
بسیاری معتقدند عدم تعامل همه‌جانبه در مناسبات بین‌المللی، فقدان موازانه دیپلماتیک توسط ایران و به دنبال آن، ریختن تمام تخم مرغ سیاست خارجی در سبد چین و روسیه سبب تضعیف جایگاه تهران شده است و در این بین به‌واسطه اقتضائات و واقعیت‌های عرصه سیاسی، دیپلماتیک، ژئوپلیتیک و همچنین مناسبات اقتصادی، تجاری و حتی نظامی، دفاعی و تسلیحاتی، کشورهایی مانند روسیه و چین طی سال‌های اخیر تمایل بیشتری به کشورهای حاشیه خلیج فارس پیدا کرده‌اند. به همین واسطه، سیاست نگاه به شرق تهران نمی‌تواند محلی از اعراب داشته باشد.
در چنین شرایطی که فعلا راه‌حل مؤثری توسط تهران در جهت تغییر ریل سیاست خارجی از نگاه به شرق وجود ندارد، به نظر می‌رسد هوشمندانه‌ترین واکنش به طرح حمایت دوستان ایران از چین و سوریه تا روسیه بر ادعای امارات درخصوص جزایر سه‌گانه به اقدام سیدکمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی در جریان دیدار ۲۶ تیر ۱۴۰۲ با کازوتوشی آیکاوا، سفیر ژاپن در تهران بازمی‌گردد که در این دیدار به اختلافات ارضی توکیو – مسکو درخصوص جزایر کوریل از زبان وی (خرازی) اشاره شد. روسیه پس از جنگ جهانی دوم، جزایر کوریل را به سرزمین خود منضم کرد؛ ولی ژاپن این جزایر را سرزمین شمالی می‌نامد و آنها را «اشغال‌شده به دست روسیه» می‌داند.
در همان دیدار تیر ماه سال گذشته، سفیر ژاپن در واکنش به اظهارات رئیس شورای راهبردی روابط خارجی ایران به ذکر این نکته پرداخت که با شروع جنگ اوکراین، روسیه مذاکرات دوجانبه با ژاپن درباره جزایر اشغالی کوریل را متوقف کرده است که خرازی در پاسخ به مواضع آیکاوا، تصریح کرد که تهران به‌عنوان یک موضع اصولی با هرگونه مداخله نظامی و نقض حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها مخالف است و به اعتقاد این‌جانب بهترین راه برای حل‌وفصل اختلافات ارضی بین ژاپن و روسیه بر سر جزایر چهارگانه کوریل، مذاکره مستقیم بین دو کشور است. ازاین‌رو به نظر می‌رسد که ایران می‌تواند همین مشی سیاسی و دیپلماتیک را ذیل یک «بدل دیپلماتیک» در قبال هر کشوری که بخواهد از ادعای امارات متحده عربی بر سر جزایر سه‌گانه حمایت کند، به اجرا درآورد. خاصه آنکه چین نیز مانند روسیه با کشورهای پیرامونی خود اختلافات ارضی و دریایی بسیاری دارد./شرق