شنبه ۰۳ آذر ۱۴۰۳
محمد بن حسن عسکری(ع) مشهور به امام مهدی، امام زمان و حجت بن الحسن (متولد ۲۵۵ق)، دوازدهمین و آخرین امام شیعه دوازده‌امامی است. دوره امامت او پس از شهادت پدرش امام حسن عسکری(ع) در سال ۲۶۰ق آغاز شد. شیعیان معتقدند، او همان مهدی موعود است که پس از دوره طولانی غیبت، ظهور خواهد کرد.
بر اساس منابع شیعه، حکومت عباسی در دوره امامت امام حسن عسکری(ع) درصدد یافتن فرزند وی به‌عنوان مهدی و جانشین پدر بود؛ ازاین‌رو، تولد امام زمان(عج) مخفی نگه داشته شد و جز چند تن از یاران خاص امام یازدهم شیعیان کسی او را ندید. به این دلیل پس از شهادت امام عسکری(ع)، برخی از شیعیان دچار تردید شده و فرقه‌هایی در جامعه شیعه پدید آمد و گروهی از شیعیان، از جعفر کذاب، عموی امام زمان(عج)، پیروی کردند. در این شرایط توقیعات امام زمان که عموماً خطاب به شیعیان نوشته می‌شد و توسط نائبان خاص او به اطلاع مردم می‌رسید، موجب تثبیت دوباره تشیع گردید؛ تا جایی که در قرن چهارم قمری از میان فرقه‌هایی که پس از امام یازدهم از شیعه منشعب شده بودند، تنها شیعه دوازده‌امامی باقی مانده بود.
امام زمان(عج) پس از شهادت پدرش، در غیبت صغرا به سر برد و در این مدت به واسطه چهار نائب خاص با شیعیان ارتباط داشت. از سال ۳۲۹ق، ارتباط مردم با امام زمان(عج) از راه نائبان خاص نیز پایان یافت و دوره غیبت کبرا آغاز شد. عالمان شیعه درباره دلایل و جزئیات عمر طولانی امام زمان، تبیین‌هایی ارائه نموده‌اند و در احادیث معصومان، غیبت او به خورشید پشت ابر تشبیه شده است.
به اعتقاد شیعیان، امام مهدی(عج) زنده است و روزی ظهور خواهد کرد و به همراه یارانش حکومتی جهانی برپا می‌سازد و دنیا را که پر از ظلم و ستم شده، آکنده از عدل و داد می‌نماید. در روایات اسلامی، بر انتظار فرج تأکید زیادی شده و شیعیان این روایات را به‌معنای انتظار ظهور امام زمان(عج) می‌دانند.
مفسران شیعه بر اساس روایات، پاره‌ای از آیات قرآن را اشاره به امام زمان(عج) دانسته‌اند. احادیث بسیاری نیز درباره امام زمان، زندگی و غیبت و حکومت او نقل شده است. گفته شده بیش از ۲۰۰۰ کتاب به زبان‌ها و موضوعات مختلف درباره امام مهدی نوشته شده است.
اهل‌سنت شخصی با نام مهدی را منجی آخرالزمان دانسته و او را از نسل پیامبر(ص) تلقی نموده‌اند؛ ولی بسیاری از آنها معتقدند که او در آینده متولد خواهد شد. در این میان برخی از علمای اهل‌سنت همچون سبط ابن‌جوزی و ابن‌طلحه شافعی، همانند شیعیان معتقدند که مهدی موعود همان فرزند امام حسن عسکری(ع) است.
ادعیه و اذکار فراوانی برای ارتباط با امام زمان(عج) در عصر غیبت نقل شده است؛ مانند دعای فرج، دعای عهد، دعای ندبه، زیارت آل‌یاسین و نماز امام زمان. برخی از احادیث، دیدار با امام زمان در عصر غیبت را ممکن دانسته‌اند و بعضی از عالمان شیعه حکایت‌هایی از دیدار برخی افراد با حضرت را ذکر کرده‌اند. اماکن متعددی به امام زمان منسوب شده است؛ از جمله سرداب غیبت در سامرا، مسجد سهله در کوفه و مسجد جمکران در قم.
نام، کنیه‌ها و القاب
مقالهٔ اصلی: فهرست کنیه‌ها و لقب‌های امام مهدی(ع)
در احادیث شیعه، برای امام دوازدهم نام‌هایی همچون محمد، احمد و عبدالله ذکر شده است. با این همه او در میان شیعیان بیشتر با لقب مهدی شناخته می‌شود.[۱] بر اساس احادیثی متعدد، او همنام پیامبر اسلام است.[۲] در برخی احادیث و منابع مکتوب شیعه مانند الکافی و کمال‌الدین، نام او با حروف جدا و به‌صورت «م ح م د» آمده است.[۳] این جدانویسی به سبب احادیث است که بردن نامِ او را ممنوع کرده‌اند.[۴]
دعای سلامتی امام زمان(عج)
نهی از نام بردن
مقالهٔ اصلی: تسمیة المهدی
احادیث فراوانی در منابع شیعه، بردن نام اصلی امام دوازدهم را منع کرده و حرام دانسته‌اند.[۵] دو نظریه مشهور درباره این روایات وجود دارد: نظریه نخست از آنِ کسانی مثل سید مرتضی، فاضل مقداد، محقق حلی، علامه حلی و چند عالم دیگر است که این حرمت را مخصوص زمان تقیه می‌دانند و در مقابل، میرداماد و محدث نوری این حرام‌بودن را در تمام دوران قبل از ظهور جاری دانسته‌اند.[۶]
کنیه‌ها و القاب
امام دوازدهم شیعیان، در منابع مختلف و ادعیه و زیارات با القاب و کنیه‌های بسیاری وصف شده است. محدث نوری در کتاب نجم الثاقب به حدود ۱۸۲ نام و لقب اشاره کرده[یادداشت ۱] و در کتاب «نام‌نامه حضرت مهدی(عج)» حدود ۳۱۰ اسم و لقب برای امام آمده است. برخی از القابی که محدث نوری برشمرده چنین است: مهدی، قائم، بقیةالله، منتقم، موعود، صاحب‌الزمان، خاتم‌الاوصیاء، منتَظَر، حجةالله، احمد، ابوالقاسم، ابوصالح، خاتم‌الائمه، خلیفةالله، صالح، صاحب‌الامر.[۷]
نام و القاب امام دوازدهم شیعیان در منابع اهل‌سنت نیز آمده است؛ هرچند در این منابع، بیشتر از عنوان «مهدی» استفاده شده و القاب و ویژگی‌های دیگر کمتر ذکر شده و لقب «قائم» در منابع اهل‌سنت به‌ندرت یافت می‌شود.[یادداشت ۲][۸]
خانواده
امام حسن عسکری (ع)
پدر امام زمان(عج)، امام حسن عسکری(ع)، امام یازدهم شیعیان دوازده امامی است که پس از شهادت امام هادی(ع) در سال ۲۵۴ تا سال ۲۶۰ق، امامت شیعیان را بر عهده داشت.[۹]
مادر امام زمان(عج) به نام‌های متعددی از جمله نرجس، سوسن، صقیل یا صیقل، حدیثه و حکیمه[۱۰] خوانده شده و چهار گونه روایت درباره سرگذشت و ویژگی‌های وی نقل شده است؛ بر اساس روایتی که شیخ صدوق در کمال‌الدین و تمام النعمة نقل کرده،[۱۱] شاهزاده‌ای رومی بوده و در روایت‌هایی دیگر، بدون اشاره به سرگذشت او، تنها به تربیت مادر امام زمان در خانه حکیمه دختر امام جواد(ع) اشاره شده است.[۱۲] بنابر روایاتی که مسعودی در اثبات الوصیة نقل کرده[۱۳] مادر امام زمان علاوه بر تربیت در خانه عمه امام یازدهم، در همان خانه هم به دنیا آمده است. در روایات دیگری مادر امام زمان(عج)، کنیزی سیاه‌پوست معرفی شده است.[۱۴] علامه مجلسی می‌گوید روایات اخیر با روایات دیگر در این زمینه اختلاف دارد، مگر آنکه آنها را درباره مادر با واسطه یا مربی امام زمان تلقی کنیم.[۱۵]
چنانکه در دانشنامه مهدویت آمده است مادر امام حسن عسکری(ع) و مادربزرگ امام زمان(عج) که در روایات به نام جَدّه شناخته می‌شود، پس از شهادت امام عسکری(ع) امور شیعیان به‌طور عمده بر دوش او قرار گرفته بود.[۱۶] همچنین حکیمه دختر امام جواد(ع) و عمه امام عسکری(ع)، همزمان با چهار امام زندگی کرده و بر اساس منابع شیعه، شاهد و راوی ولادت امام زمان(عج) بوده است، مادر امام زمان در خانه او تربیت شده و بسیاری از روایات درباره ولادت امام زمان از او نقل شده است.[۱۷]
جعفر بن علی، عموی امام زمان(عج) پس از شهادت امام عسکری(ع) مدعی امامت شد و به همین دلیل جعفر کذاب خوانده می‌شود؛ منابع روایی، او را اهل فسق و فجور و گناهان بزرگ دانسته‌اند.[۱۸] او علاوه بر ادعای امامت و انکار وجود وارث برای امام عسکری(ع)، دولتمردان وقت را بر ضد امام دوازدهم تحریک کرد.[۱۹] بر اساس برخی منابع، او تا پایان زندگی بر ادعای خود باقی ماند و خود را امام می‌دانست. برخی دیگر از منابع نوشته‌اند که او از ادعای خود دست برداشت و توبه کرد و شیعیان به جای جعفر کذاب، او را جعفر تواب می‌خواندند. وی در ۴۵ سالگی در سامرا درگذشت.[۲۰]
در بیشتر منابع شیعه و سنی از امام زمان(عج) به‌عنوان تنها فرزند امام حسن عسکری(ع) یاد شده است،[۲۱] هر چند بنابر قول دیگری، وی دو برادر و سه خواهر دارد.[۲۲]
زمان و مکان ولادت
زمان: نیمه شعبان ۲۵۵ و نظرات دیگر
درباره سال ولادت امام دوازدهم شیعیان اختلافاتی وجود دارد؛ بخشی از منابع کهن به تاریخ تولد او نپرداخته و آن را مخفی دانسته‌اند،[۲۳] اما روایات بسیاری از شیعه و برخی از اهل‌سنت، سال ولادت امام دوازدهم شیعیان را ۲۵۵ق[۲۴] یا ۲۵۶ق[۲۵] دانسته‌اند. این ابهام درباره ماه تولد نیز وجود دارد، اما نظر مشهور ماه شعبان است و بسیاری از منابع کهن شیعه نیز همین ماه را بیان کرده‌اند.[۲۶] در عین حال برخی از منابع شیعه و سنی، ماه‌های دیگری از جمله رمضان،[۲۷] ربیع‌الاول یا ربیع‌الثانی را ماه تولد امام زمان دانسته‌اند.[۲۸]
منابع تاریخی درباره روز تولد امام دوازدهم، گزارش‌های مختلفی دارند که در میان آنها، روز نیمه شعبان گزارش معروف و مشهور است[۲۹] که در میان عالمان شیعه، کلینی، مسعودی، شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسی، امین‌الاسلام طبرسی، ابن‌طاووس، علامه حلی، شهید اول، شیخ بهایی، و در میان دانشمندان اهل‌سنت ابن‌خلکان، ابن‌صباغ مالکی، شعرانی حنفی، و ابن‌طولون، این قول را گزارش کرده‌اند.[نیازمند منبع]
مکان ولادت و مخفی بودن آن
مورخان اتفاق‌نظر دارند که امام زمان(عج) در خانه پدرش امام عسکری(ع) در سامرا به دنیا آمد[۳۰] که هم‌اکنون حرم امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) است.[۳۱]
بنابر منابع تاریخی، امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) سال‌ها پیش از تولد امام زمان(عج)، به سامرا، مرکز خلافت عباسی خوانده شدند[۳۲] و تا پایان عمر در همان‌جا سکونت داشتند.[۳۳]
به گفته شیخ مفید، امام عسکری(ع) به دلیل شرایط دشوار آن زمان و جستجوی شدید خلیفه عباسی، و به سبب آنکه مشهور شده بود شیعیان منتظر آمدن مهدی(عج) هستند، ولادت فرزندش را مخفی نگه داشت.[۳۴] بنابر روایاتی که شیخ طوسی و شیخ مفید نقل کرده‌اند، حکیمه دختر امام جواد(ع) و دو تن از کنیزان امام حسن عسکری، شاهد ولادت امام زمان بوده‌اند.[۳۵] بنابر گفته شیخ مفید، برخی از شیعیان خاص و مورد اعتماد امام حسن عسکری(ع) نیز امام زمان(عج) را در کودکی دیده‌اند؛ از جمله عثمان بن سعید و پسرش محمد بن عثمان.[۳۶]
روایات ولادت فرزند امام حسن عسکری(ع) در پاره‌ای از آثار اهل‌سنت نیز آمده است: تاریخ ابن‌اثیر (درگذشته ۶۳۰ق)،[۳۷] وفیات الاعیان ابن‌خلکان (درگذشته ۶۸۱ق).[۳۸] همچنین ابن‌طلحه شافعی (درگذشته ۶۵۲ق) در مطالب السؤول[۳۹] و ابن‌صباغ مالکی (درگذشته ۸۵۵ق) در الفصول المهمه، روایاتی درباره موعود بودن فرزند امام حسن عسکری(ع) نقل کرده‌اند.[۴۰]
جشن‌های نیمه شعبان
جشن نیمه شعبان
مقالهٔ اصلی: نیمه شعبان
شیعیان روز نیمه شعبان را، که بنابر قول مشهور روز ولادت امام زمان است،[۴۱] یکی از مهمترین اعیاد می‌دانند و در شب و روز آن به برگزاری جشن، چراغانی‌های گسترده، مولودی‌خوانی، قربانی کردن و غذا دادن به فقرا اقدام می‌کنند.[۴۲] این جشن‌ها در ایران پررنگ‌تر و در قالب دهه مهدویت، در چند روز برگزار می‌گردد[۴۳] و بخش مهمی از آنها در مکان‌های مذهبی، محله‌ها و بازارها برپا می‌شود. مسجد جمکران یکی از میزبانان اصلی برگزاری جشن‌های مهدویت است.[۴۴] این روز در ایران تعطیل و روز جهانی مستضعفان نامیده شده است.[۴۵] در عراق، شیعیان ضمن برگزاری جشن نیمه شعبان، به زیارت امام حسین(ع) می‌روند. شیعیان در بحرین، یمن، مصر، لبنان، سوریه، هند، افغانستان و پاکستان نیز در نیمه شعبان جشن برگزار می‌کنند.[۴۶]
عمر امام زمان(عج)
به باور شیعیان، امام زمان(عج) در سال ۲۵۵ق به دنیا آمد[۴۷] و همچنان زنده است و در آخرالزمان همراه با عیسی بن مریم ظهور خواهد کرد.[۴۸] علمای شیعه درباره چگونگی این عمر طولانی، پاسخ‌های گوناگونی ارائه داده و «امکان تداوم حیات انسان» را از جهت علمی و عملی بررسی کرده‌اند.[۴۹]
شیخ صدوق، محدث و فقیه شیعه، در کتاب کمال الدین بابی را به ذکر کسانی اختصاص داده است که عمر طولانی داشته‌اند.[۵۰] همچنین لطف‌الله صافی گلپایگانی، از مراجع تقلید شیعه، در این باره به گفته‌های زیست‌شناسان استناد کرده که معتقدند انسان از نظر زیستی می‌تواند هشتصد یا هزار سال عمر کند.[۵۱]
در قرآن و روایات نیز مواردی از عمر طولانی ذکر شده است؛ از جمله آنکه حضرت موسی ۹۵۰ سال مردم را به دین خود دعوت نمود،[۵۲] یا در روایتی از امام سجاد(ع) نقل شده است که یکی از سنت‌هایی که امام زمان از پیامبران دارد، طول عمر آدم و نوح است.[۵۳] درباره چگونگی وفات یا شهادت امام زمان(عج) روایتی نقل نشده است.[۵۴]
محل زندگی
محل تولد و زندگی پیش از غیبت
امام مهدی(عج) از هنگام تولد تا آغاز غیبت صغری در زادگاهش سامرا زندگی می‌کرد. در این دوران سردابِ خانه امام عسکری(ع)، محل زندگی و عبادت وی بوده و بنابر گزارش‌هایی، بارها در زمان حیات پدرش در این مکان دیده شده است.[۵۵] جاسم حسین معتقد است او در سال‌های پایانی عمر پدرش به همراه او در مراسم حج شرکت کرد و سپس در مدینه مخفی شد.[۵۶] این نظریه با منابع تاریخی شیعه چندان سازگار نیست.[۵۷]
محل زندگی در دوران غیبت
برخی روایات به نامعلوم بودن محل زندگی امام زمان(عج) در دوران غیبت اشاره دارند. با این حال در روایات دیگر از مکان‌هایی مانند ذی طوی[۵۸] کوه رَضْویٰ،[۵۹] و طیبه (مدینه)[۶۰] به عنوان محل زندگی امام زمان(ع) در دوران غیبت یاد شده است. برخی منابع بر اساس داستانی، جزیره خضراء را محل زندگی امام زمان در دوران غیبت کبری معرفی کرده‌اند.[۶۱] که از سوی برخی عالمان شیعی مورد تردید جدی قرار گرفته و آثاری در نقد آن نگاشته شده است.[۶۲]
محل ظهور، قیام، حکومت و زندگی (پس از ظهور)
درباره محل ظهور امام زمان(عج) اطلاع دقیقی در دست نیست؛ وی بر پایه روایتی، در منطقه ذی‌طوی ظهور می‌کند، سپس با ۳۱۳ نفر از یارانش به مکه می‌رود، به حجرالاسود تکیه می‌دهد و پرچم خود را به اهتزاز درمی‌آورد.[۶۳] بر اساس این روایت و روایات دیگر[۶۴] آغاز قیام امام زمان(ع) از مسجدالحرام است و یاران او بین رکن حجرالاسود و مقام ابراهیم با او بیعت می‌کنند.[۶۵] در برخی روایات از تهامه (منطقه‌ای در غرب شبه جزیره عربستان) به عنوان نقطه آغاز قیام امام زمان(ع) یاد شده است.[۶۶] به مکه که جزئی از این سرزمین است نیز تهامه گفته می‌شود.
برخی روایات، شهر کوفه را مرکز حکومت،[۶۷] مسجد کوفه را محل قضاوت،[۶۸] و مسجد سهله را محل زندگی[۶۹] و تقسیم بیت المال[۷۰] پس از قیام ذکر کرده‌اند.
مکان‌های منسوب به امام زمان(عج)
مسجد جمکران در قم
مکان‌هایی به امام مهدی(عج) منسوب شده و گفته شده است که شیعیان در دوران غیبت کبری برای ارتباط با وی در این مکان‌ها حاضر می‌شوند:
سرداب غیبت: محل عبادت امام هادی(ع)، امام عسکری(ع) و امام زمان(عج).
مسجد جمکران: در نزدیکی روستای جمکران در قم، که بنابر قول معروف، به دستور امام زمان(عج) توسط حسن بن مثله جمکرانی ساخته شده است.
مسجد سهله: مقامی در این مسجد، منسوب به امام زمان(عج) است که در قسمت میانی مسجد و در بین مقام امام سجاد(ع) و مقام حضرت یونس قرار دارد. برخی روایات محل زندگی امام زمان(ع) را پس از ظهور، این مکان معرفی کرده‌اند.[۷۱]
ذی‌طوی: منطقه‌ای در مکه است که در داخل حرم مکی قرار دارد و طبق برخی روایات، حضرت مهدی(ع) در آنجا زندگی می‌کند. در برخی روایات، محل ظهور و مرکز تجمع یاران وی نیز همین منطقه یاد شده است. بر اساس روایتی، پیش از آنکه امام دوازدهم قیام خود را از کنار کعبه آغاز کند، در این مکان منتظر ۳۱۳ یار خود است.[۷۲]
کوه رضوی: برخی روایات، محل زندگی امام زمان(عج) را در دوران غیبت، کوه رضوی ذکر می‌کند.[۷۳] رضوی از کوه‌های تهامه در میان مکه و مدینه است.[۷۴]
وادی السلام: مقام امام زمان(عج) در این قبرستان، گنبد و بارگاهی دارد که در سال ۱۳۱۰ق توسط سید محمدخان پادشاه هند ساخته شده است. ساختمان قبلی توسط سید بحرالعلوم (متوفای ۱۲۱۲ق) تجدید بنا شده بود. در محراب مقام حضرت مهدی(عج)، سنگی موجود است که زیارت‌نامه‌ای بر آن حک شده است. تاریخ کنده‌کاری این سنگ، نهم شعبان ۱۲۰۰ق است.[نیازمند منبع]
جزیره خضراء: مکانی منسوب به امام زمان(عج) که بنابر برخی روایات، فرزندان امام زمان(عج) در آنجا زندگی می‌کنند. داستان این جزیره در برخی منابع آمده و دو دیدگاه درباره آن وجود دارد؛ برخی آن را پذیرفته و برخی دیگر افسانه دانسته‌اند و آثاری در نقد آن نگاشته‌اند.[۷۵]
طیبه: از مکان‌هایی که بنابر برخی روایات، محل زندگی امام زمان در دوران غیبت است. گفته شده است مراد از آن مدینه است.[۷۶]
مقام امام زمان در کربلا، زیارتگاهی است که در نزدیکی حرم امام حسین(ع) و در کنار نهر علقمه واقع شده و منسوب به حضرت مهدی(ع) است و مردم در آن به نماز و دعا می‌پردازند.[۷۷]
دوران امامت
امامت حضرت مهدی(عج) پس از وفات پدرش امام عسکری(ع) در سال ۲۶۰ هجری آغاز شد[۷۸] و تا پس از ظهور او در آخرالزمان ادامه خواهد داشت.[نیازمند منبع]
دلایل اثبات امامت
علامه مجلسی در فصل «ابواب النصوص من الله تعالی و من آبائه علیه (صلوات الله علیهم أجمعین)» کتاب بحارالانوار، ۱۵۳ حدیث از پیامبر و ائمه برای اثبات امامت امام مهدی ذکر کرده است. از جمله ابن‌عباس از پیامبر(ص) نقل کرده است: «جانشینان و اوصیای من و حجت‌های خدا پس از من دوازده نفر هستند: اولین آنها برادرم است و آخرین‌شان فرزندم. گفتند ای رسول خدا برادرت کیست؟ فرمود: علی بن ابی‌طالب. پرسیدند فرزندت کیست؟ فرمود: مهدی که زمین را پر از عدل و داد می‌کند.»[۷۹]
همچنین برای اثبات امامت امام مهدی(ع) به احادیث استمرار امامت،[یادداشت ۳] حدیث ثقلین،[۸۰] حدیث دوازده خلیفه[۸۱]حدیث مرگ جاهلیت،[یادداشت ۴] و ۳۶ حدیث هم‌مضمون با آن[۸۲] نیز استناد شده است.
وضعیت شیعیان پس از شهادت امام عسکری(ع)
شیعیان پس از وفات امام یازدهم به‌دلیل ناآشنایی با امام زمان خود، در وضعیت نابسامانی قرار گرفتند و بنابر گزارش‌ها، بسیاری از شیعیان عراق و بین‌النهرین سردرگم شدند.[۸۳] برای نمونه، شیعیان فردی را به مدینه فرستادند تا درباره وجود فرزند امام یازدهم تحقیق کند؛ چرا که شنیده بودند فرزند امام حسن عسکری(ع) توسط پدرش به مدینه فرستاده شده است.[۸۴] همچنین نقل شده است که احمد بن سهل بلخی، از عالمان دوره غیبت صغری در جستجوی امام خود، از خراسان به عراق رفت و چند سالی در آنجا در جستجوی امام بود.[۸۵]
در خانه امام عسکری(ع) هم دودستگی افتاده بود؛ چرا که حُدیث مادر امام عسکری و حکیمه عمه وی، از امامت فرزند امام عسکری هواداری می‌کردند، ولی تنها خواهر امام عسکری از جعفر پشتیبانی می‌کرد.[۸۶] بحران رهبری در این دوره چنان سنگین بود که حتی عده‌ای از شیعیان امامی، از مذهب خود دست برداشته و به سایر فرقه‌های شیعه و غیرشیعه پیوستند؛[۸۷] دسته‌ای رحلت امام عسکری را نپذیرفتند و او را مهدی دانستند و گروهی امامت سید محمد فرزند امام هادی(ع) را پذیرفتند و امامت امام عسکری را منکر شدند[۸۸] و گروهی بزرگ جعفر را امام دانستند.[۸۹]
شیخ مفید پس از نقل خبری از حسن بن موسی نوبختی، نویسنده کتاب فرق الشیعه، درباره فرقه‌های چهارده‌گانه‌ای که پس از وفات امام حسن عسکری(ع) به وجود آمدند، می‌گوید: «از این فرقه‌هایی که از آنها یاد کردیم، در زمان ما، یعنی در سال ۳۷۳ق، هیچ فرقه‌ای غیر از امامیه دوازده امامی باقی نمانده است؛ یعنی کسانی که امامت فرزند حسن [عسکری] را که به نام رسول خدا(ص) نامیده می‌شود، پذیرفته و به حیات و بقای او تا روزی که با شمشیر قیام کند، یقین دارند.[۹۰]
نقش توقیعات در تثبیت تشیع
مقالهٔ اصلی: توقیعات امام مهدی(عج)
پس از وفات امام حسن عسکری و آغاز امامت امام دوازدهم، توقیعاتی از سوی امام زمان(عج) صادر شد که برخی از آنها به اثبات امامت خود مربوط می‌شد؛ استدلالی که امام زمان(عج) در این توقیعات، برای اثبات امامت خویش مطرح کرده، تأکید بر استمرار راه هدایت الهی از زمان حضرت آدم تا زمان امام حسن عسکری(ع) و خالی نبودن زمین از حجت الهی است.[۹۱] وی همچنین سه معیار برای تشخیص امام از مدعیان امامت معرفی کرده است: عصمت، علم و تأیید الهی.[۹۲]
توقیع امام دوازدهم در پاسخ به سؤال ابن‌ابی‌غانم قزوینی و گروهی از شیعیان در مورد جانشین امام حسن عسکری(ع)،[۹۳] و توقیع دیگری خطاب به محمد بن ابراهیم بن مهزیار[۹۴] از این موارد است.
غیبت صغری
مقاله‌های اصلی: غیبت صغرا و نواب اربعه
به‌گفته شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ق) در کتاب الإرشاد،[۹۵] و طبرسی (متوفای ۵۴۸ق) در کتاب إعلام الوری[۹۶] غیبت صغری با تولد امام زمان در سال ۲۵۵ هجری قمری شروع شده و بر این اساس مدت آن ۷۴ سال بوده است، اما سید محمد صدر در کتاب تاریخ الغیبة الصغری، آغاز غیبت را از وفات امام حسن عسکری در سال ۲۶۰ قمری خوانده که در این صورت طول آن ۶۹ سال می‌شود.[۹۷]
امام مهدی در طول غیبت صغری از طریق چهار نایب خاص خود، عثمان بن سعید، محمد بن عثمان، حسین بن روح نوبختی و علی بن محمد سمری، با شیعیان در ارتباط بود و امور آنان را حل و فصل می‌کرد. این امور علاوه بر مسائل عقیدتی و فقهی، شامل مسائل مالی نیز می‌شد.[۹۸]
مقالهٔ اصلی: مدعیان نیابت
در زمان غیبت صغری، احمد بن هلال کرخی، محمد بن نصیر نمیری و محمد بن علی شَلْمَغانی ادعای نیابت کردند که با صدور توقیعاتی از سوی امام زمان مواجه شدند که در لعن و طرد آنان بود.[۹۹]
غیبت کبری
مقالهٔ اصلی: غیبت کبرا
دوره غیبت کبری از سال ۳۲۹ق آغاز شد.[۱۰۰] آخرین نائب خاص امام مهدی(ع) در دوره غیبت صغری، علی بن محمد سمری بود که در پانزدهم شعبان ۳۲۹ق درگذشت، [۱۰۱]در حالی که شش روز قبل از درگذشت او، توقیعی از سوی امام خطاب به وی صادر شد که در آن ضمن اعلام روزِ درگذشت علی بن محمد سمری به او، از انتخاب جانشین منع شده بود؛ چرا که -بنابر آنچه در توقیع آمده- غیبت دوم[یادداشت ۵] آغاز شده و تا زمانی که خداوند اجازه ندهد ظهوری نخواهد بود.[۱۰۲] اکثر منابع شیعه سال وفات نایب چهارم را سال ۳۲۹ق می‌دانند، ولی شیخ صدوق و فضل بن حسن طبرسی آن را در سال ۳۱۸ق ثبت کرده‌اند.[۱۰۳]
ملاقات با امام زمان
مقالهٔ اصلی: ملاقات با امام زمان
روایات فراوانی از دیدار با امام دوازدهم شیعیان در طول حیات وی در منابع شیعه ذکر شده است که برخی از آنها مربوط به پیش از آغاز غیبت کبری بوده و بسیاری از آنها نیز پس از آن روی داده است:
ملاقات پیش از غیبت کبری: بنابر گزارش‌های تاریخی و روایی، در طول ۶۹ سال غیبت صغری، علاوه بر چهار نائب خاص، افراد متعددی امام دوازدهم شیعیان را زیارت کرده‌اند؛ از جمله ابراهیم بن ادریس،[۱۰۴] ابراهیم بن عبده نیشابوری و خادم او،[۱۰۵] ابوالادیان، خادم امام حسن عسکری(ع)،[۱۰۶] ابوسعید غانم هندی،[۱۰۷] و ابوعبدالله بن صالح[۱۰۸] و ده‌ها نفر دیگر.[۱۰۹]
ملاقات در غیبت کبری: درباره دیدن امام زمان در دوره غیبت کبری، دو دیدگاه در میان شیعیان وجود دارد: برخی آن را انکار کرده‌اند و برخی دیگر بر امکان و وقوع آن، شواهد و دلایلی اقامه نموده‌اند. انکار در این باره گاه مستند به احادیثی شده است که بر اساس آنها، هر گونه ادعای مشاهده در روزگار غیبت کبری دروغ است.[یادداشت ۶] همچنین انکار ملاقات با امام زمان در عصر غیبت، در موارد دیگری حاصل تردید در صدق مدعای کسی بوده است که از دیدار خود با امام زمان خبر می‌داده است. علاوه بر این، برخی دیگر با هدف جلوگیری از سودجویی فرصت‌طلبان، هر گونه رؤیت را انکار می‌کنند.[۱۱۰]
از سوی دیگر در برخی احادیث، دعاها و اعمالی برای دیدار با امام زمان(عج) توصیه شده است،[۱۱۱] و دست‌کم دو حدیث معتبر، دسترسی و دیدار با امام را برای پیروان ویژه او، امری ممکن دانسته است.[یادداشت ۷] عالمان بزرگ شیعه مانند شیخ صدوق، شیخ مفید و شیخ طوسی در کتاب‌های خود فصلی را برای نام بردن از دیدارکنندگان با امام دوازدهم گشوده و به ممکن بودن آن تصریح کرده‌اند.[۱۱۲]
ظهور و قیام
مقاله‌های اصلی: ظهور امام زمان، علائم ظهور، و قیام امام مهدی(عج)
بر اساس آموزه‌های شیعه، حضرت مهدی(ع) پس از غیبتی طولانی در آخرالزمان با همراهی یارانش قیام می‌کند و با برپایی حکومتی جهانی، عدالت و صلح را در جهان برقرار می‌سازد.[۱۱۳] در منابع اسلامی نشانه‌هایی برای ظهور امام زمان ذکر شده است از جمله خروج سفیانی، صیحه آسمانی، قتل نفس زکیه.[۱۱۴]
بنابر روایات شیعه، جهان در آستانه ظهور دارای سه ویژگی عمده است: ظلم و ستم فراگیر و فتنه‌ای که بر هر خانه‌ای وارد می‌شود،[۱۱۵] وجود دشمنانی مانند سفیانی و نواصب و دیگرانی که در عراق و دیگر سرزمین‌های اسلامی مشغول فعالیت علیه شیعه هستند و سپس سوریه را تصرف می‌کنند،[۱۱۶] و در نهایت یاران امام زمان که در سرزمین‌های اسلامی یاد و نام امام دوازدهم را در عالم پراکنده می‌کنند.[۱۱۷]
بر اساس روایات، امام مهدی(ع) قیام خود را از مسجد الحرام در مکه آغاز می‌کند و به همراه یارانش به سمت کوفه حرکت می‌کند و این شهر را به‌عنوان مرکز حکومت خود برمی‌گزیند.[۱۱۸]
انتظار ظهور امام زمان یکی از آموزه‌های اصلی فرهنگ شیعه است که با عبارت انتظار فرج از آن یاد می‌شود و به‌معنای امید به گشایش سختی‌ها و رسیدن آینده‌ای روشن با ظهور امام زمان است؛ این مفهوم در روایات شیعه با واژگانی مانند «اَلْمُنتظَرُ لِأمْرِنا»، «مُنتظِرٌ لِهذا الاَمر»، «اِنْتِظارُ قائِمِنا»، «تَوَقُّعُ الْفَرَج»، «اَلمُنتظِرینَ لِظُهورِهِ»، «مُنْتظِرونَ لِدَوْلَةِ الْحَق» و «اَلمُنتظِرُ لِلّثانی عَشَر» یاد شده است.[۱۱۹] این روایات پاداش و فضائل بی‌شماری برای منتظران بیان کرده و آنان را از «اولیاءالله» و برترین مردم به حساب آورده است که همچون یاران پیامبر(ص) در جنگ بدر بوده یا در خیمه امام زمان(ع) به همراه او نبرد می‌کنند.[۱۲۰]
دعاها و زیارات
چندین دعا و زیارت از امام زمان(ع) صادر شده است؛ مانند دعای فرج (اَللّهُمَّ عَظُمَ البَلاء)، دعای «یا مَن أظهَرَ الجَمیلَ»، دعای «اَللّهمّ رَبَّ النّورِ العَظیم»، دعای «اَللهُمّ ارزُقنا تَوفیقَ الطاعَةِ»، دعای سهم اللیل، دعای هر روز ماه رجب، دعای «اَللهمّ إنّی اَسألُکَ بِالمَولودَینِ فی رَجَب»، دعای «اَللهمّ إنّی اَسألُکَ بِمَعانی جَمیعِ ما یدعوکَ بِهِ وُلاةُ أمرِکَ»، زیارت ناحیه مقدسه و زیارت الشهداء.[۱۲۱]
برای ارتباط با امام زمان نیز علاوه بر زیارت‌های جامعه که می‌توان همه امامان را با آن زیارت کرد، دعاها و زیارت‌های مختلفی در روایات شیعه نقل شده که عبارتند از:
دعای ندبه
دعای سلامتی امام زمان(عج)
استغاثه به امام زمان(عج) (سَلامُ اللهِ الکامِلُ التّام...)
زیارت آل‌یاسین
دعای غریق
دعای عهد
دعای فرج
دعای اللهم عرفنی نفسک (دعا در غیبت امام زمان)[۱۲۲]
دعای اللهم ادفع عن ولیک (دعا برای امام عصر)[۱۲۳]
صلوات مخصوص امام زمان(عج)
زیارت روز جمعه
دیدگاه اهل‌سنت
در منابع روایی اهل سنت، احادیث متعددی درباره مهدی و منجی آخرالزمان آمده است[۱۲۴] که برخی محدثان اهل سنت مانند آبری شافعی، عبدالحق دهلوی، سفارینی، و شوکانی به متواتر بودن آنها تصریح کرده‌اند.[۱۲۵] اهل سنت بر پایه این روایات به وجود «مهدی» باور دارند[۱۲۶] اما در عین حال دیدگاه بسیاری از اهل سنت در این زمینه اختلافاتی با دیدگاه شیعه دارد؛ از جمله اینکه پدر «مهدی» از دیدگاه اهل سنت، همنام پدر پیامبر(ص) یعنی عبدالله است؛ در حالی که شیعه وی را فرزند امام عسکری(ع) می‌داند. همچنین در دیدگاه مشهور اهل سنت، مهدی در آخرالزمان به دنیا خواهد آمد. گروهی از اهل سنت نیز مهدی را از نسل امام حسن(ع) می‌دانند، در حالی که بر اساس اعتقاد شیعه او از نسل امام حسین(ع) است.[۱۲۷]
با این وجود، اشتراک‌هایی میان باورهای اهل سنت و شیعیان درباره منجی آخرالزمان وجود دارد؛ از جمله آنکه وی از نسل و همنام پیامبر اکرم(ص)، و ملقب به «مهدی» است، قیامی حتمی در آخرالزمان خواهد داشت که بر همه ظالمان پیروز شده و عدل و داد را در سراسر جهان برقرار می‌کند و عیسی(ع) همراه با او به زمین بازمی‌گردد.[۱۲۸][یادداشت ۸]
از سوی دیگر، برخی از علمای اهل سنت، مهدی موعود در اسلام را همان امام دوازدهم شیعیان دانسته‌اند؛ سبط ابن جوزی، از علمای قرن هفتم قمری، در کتاب تذکرة الخواص پس از معرفی فرزند امام حسن عسکری(ع) گفته است: «وهو الخلف الحجة صاحب الزمان القائم و المنتظَر؛ او همان صاحب الزمان و قائم است که [مسلمانان] در انتظار آمدنش هستند».[۱۲۹] ابن‌طلحه شافعی، از علمای قرن هفتم قمری، نیز در کتاب مطالب السؤول، مهدی منتظر را همان فرزند امام حسن عسکری(ع) دانسته و روایات ظهور او در آخرالزمان را نقل کرده است.[۱۳۰]
ویژگی‌های ظاهری و اخلاقی
در کتاب‌های حدیثی شیعه درباره ویژگی‌های اخلاقی و اوصاف ظاهری امام مهدی(عج) مطالبی آمده است.
اوصاف ظاهری
در برخی نقل‌های روایی، پیامبر اسلام(ص)، امام مهدی را از نظر خصوصیات جسمی، شبیه‌ترین فرد به خود توصیف کرده[۱۳۱] و چنین توصیفی در حدیثی از امام حسن عسکری(ع) نیز وجود دارد.[۱۳۲] در روایتی از امام علی(ع)، امام مهدی در هنگام قیام خود بین سی تا چهل سال دارد.[۱۳۳] امام صادق(ع) نیز او را در چهره جوانی کامل و معتدل توصیف کرده است که به‌باور علامه مجلسی، چنین توصیفی به‌معنای آن است که امام زمان در میانه یا اواخر جوانی است.[۱۳۴]
بر اساس روایتی از امام باقر(ع)، روزی امام علی(ع) در حالی که بالای منبر بود، فرمود که از فرزندان وی در آخرالزمان مردی ظهور می‌کند که رنگ صورتش سفید متمایل به سرخی، سینه‌اش فراخ... و شانه‌هایش قوی است و در پشتش دو خال است، یکی به رنگ پوستش و دیگری مشابه خال پیامبر(ص).»[۱۳۵]
اوصاف اخلاقی و دینی
بر اساس پاره‌ای از روایات، امام مهدی از نظر اخلاقی شبیه‌ترین فرد به پیامبر اسلام دانسته شده و با توجه به خصوصیاتی که برای پیامبر(ص) در آیات و روایات ذکر شده، می‌توان خصوصیات اخلاقی و دینی امام مهدی را با آن توصیف کرد.[۱۳۶] دسته‌ای دیگر از روایات به‌طور مستقل به بیان ویژگی‌های اخلاقی امام مهدی پرداخته است؛ برای نمونه از امام رضا(ع) نقل شده است که او به مردم از خودشان سزاوارتر و از پدران و مادران‌شان برای آنها دلسوزتر است. همچنین از همه مردم در برابر خدا متواضع‌تر و در عمل به آنچه خود بدان فرمان می‌دهد سختکوش‌تر و در دوری گزیدن از آنچه خود از آن نهی می‌کند خوددارتر است.[۱۳۷]
بر اساس روایتی از امام حسین(ع)، امام زمان را باید از روی آرامش و وقاری که دارد و همچنین دانش او به حلال و حرام و نیازمندی مردم به او و بی‌نیازی او از مردم شناخت.[۱۳۸] در نقلی از امام صادق(ع) گفته شده است که امام مهدی فردی در نهایت زهد است که پوشاک زُمُخت و خشن می‌پوشد، نان جو می‌خورد،[۱۳۹] بر کارگزاران دولت خود سخت‌گیر، با مردم بسیار بخشنده، و با مستمندان مهربان است.[۱۴۰]
کتاب‌شناسی
درباره امام مهدی(ع) آثار فراوانی به زبان‌های مختلف به چاپ رسیده و در کتاب «در جستجوی قائم(عج)» اثر سید مجید پورطباطبایی، ۱۸۵۱ کتاب، جزوه و رساله، مجله، و همچنین مجموعه‌های ادبی و شعری درباره امام مهدی معرفی شده است.[۱۴۱] در کتاب «کتابنامه حضرت مهدی(عج)» اثر علی‌اکبر مهدی‌پور نیز بیش از ۲۰۰۰ کتاب به زبان‌های مختلف همچون عربی، فارسی، ترکی، تایلندی، فرانسوی، انگلیسی و روسی معرفی شده است.[۱۴۲] برخی از کتب مهم در این باره عبارتند از:
البیان فی اخبار صاحب الزمان نوشته محمد بن یوسف گنجی شافعی (درگذشت ۶۵۸ق)، از عالمان شافعی مذهب در قرن هفتم هجری، در ۲۵ باب و بر اساس منابع اهل سنت نگارش شده است.
کِفایَةُ المُهْتَدی فی مَعْرِفَةِ المَهْدی کتابی به زبان فارسی اثر سید محمد موسوی سبزواری، عالم دینی شیعه در سده یازدهم قمری است.
نجم ثاقب کتابی به زبان فارسی، به قلم میرزا حسین نوری (۱۲۵۴-۱۳۲۰ق)، از محدثان شیعه در قرن چهاردهم قمری که درباره احوال شخصی، اثبات وجود امام دوازدهم، حکایت ملاقات‌کنندگان و وظایف شیعیان در برابر او در دوران غیبت نوشته شده است.
مُنتَخبُ الاَثَر فی الامام الثّانی عَشَر(عج) کتابی حاوی روایات مرتبط با امام زمان به زبان عربی، اثر لطف‌الله صافی گلپایگانی (۱۲۹۷-۱۴۰۰ش) است.
موسوعة الامام المهدی مجموعه‌ای چهار جلدی است که توسط سید محمد صدر از عالمان شیعه اهل عراق نوشته شده است.
دانشنامه امام مهدی بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ مجموعه‌ای ده جلدی است که محمد محمدی ری‌شهری با همکاری گروهی از نویسندگان، آن را پدید آورده‌اند.
جستارهای وابسته
مهدویت
موعودباوری
مقام امام زمان (کربلا)
پانویس
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۲۸۳.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۲۸۳.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۲۸۹-۲۹۱.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۲۹۷-۳۰۵.
طبسی، تا ظهور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۴۴.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۳۱۱.
طبرسی نوری، النجم الثاقب، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۶۵-۱۶۵.
طبسی، تا ظهور، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۴۹۲.
کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۰۳.
سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۳۷۱.
صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۲۳۹۵ق، ج۲، ص۴۱۷.
صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۲۴.
مسعودی، اثبات الوصیة، ۱۴۲۶ق، ص۲۷۲.
نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۱۶۳.
مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۱، ص۲۱۹.
سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۱۵۰.
سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۱۹۱ و ۱۹۲.
کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۰۴.
صدر، پژوهشی در زندگی امام مهدی، دارالتبلیغ اسلامی، ص۲۴۷.
حسینی دشتی، معارف و معاریف، ۱۳۷۸ش، ج۴، ص۱۶۵.
ابن‌شهرآشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۵۲۳؛ ابن‌طولون، الائمه الاثنا عشر، منشورات الرضی، ص۱۱۳؛ طبرسی، تاج الموالید، ص۵۹؛ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۷، ص۲۷۴؛ شبلنجی، نور الابصار، ص۱۸۳.
زرندی، معارج الوصول الی معرفة فضل آل الرسول(ص)، ص۱۷۶، به نقل از: پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، صص ۶۱۸-۶۱۹.
مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ۱۳۹۱ش، ص۵۵۵؛ اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳۶۱ش، ص۱۰۳؛ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۳۵۵ق، ص۱۰۸-۱۱۲؛ ابن‌خشاب، تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم، ۱۴۰۶ق، ص۲۰۰-۲۰۱.
سلیمیان، درسنامه مهدویت، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۲؛ طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۱؛ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۹.
مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ۱۳۹۱ش، ص۵۵۵-۵۶۹؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۲۹، ح۵ و ص۵۱۴، ح۱؛ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۳۰-۴۳۲.
مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ۱۳۹۱ش، ص۵۹۳؛ رجوع کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۱۴؛ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۲۵۸؛ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۲۴، ۴۳۰ و ۴۳۲؛ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۹؛ طبری، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۵۰۱؛ طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۹؛ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۶۸ش، ص۲۶۶.
صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۷۴؛ طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۸؛ ابن‌طلحه شافعی، مطالب السؤول، ۱۴۱۹ق، باب ۱۲، به نقل از إربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۴۳۷.
ابن‌خلکان، وفیات الاعیان، الشریف الرضی، ج۴، ص۱۷۶.
مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ۱۳۹۱ش، ص۵۹۷.
صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۲۴، ح۱؛ طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۸.
مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ۱۳۹۱ش، ص۶۰۵.
محلاتی، مأثر الکبراء فی تاریخ سامرا، ج۱، ص۳۱؛ موسوعة العتبات، ج۱۲، ص۸۰.
جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۵۳۷-۵۳۸؛ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۶؛ ابن‌خلکان، وفیات الاعیان، ج۲، الشریف الرضی، ص۹۴-۹۵؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۴، ص۱۳۴؛ ابن‌طولون، الائمه الاثنی عشر، الشریف الرضی، ص۱۱۳.
جعفریان، حیات سیاسی و فکری امامان شیعه(ع)، ۱۳۸۱ش، ص۵۶۷؛ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۶.
طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۴۴، ح۲۱۱؛ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۳۰، ح۵؛ راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۷۵، ح۲.
مفید، الفصول العشرة، (کتابخانه اهل بیت، ص۸۰.
ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۷، ص۲۷۴.
ابن‌خلکان، وفیات الاعیان، الشریف الرضی، ج۴، ص۱۷۶.
شافعی، مطالب السؤول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۷۹، باب ۱۲.
مالکی، الفصول المهمه، ۱۴۳۲ق، ص۴۵۱.
مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ۱۳۹۱ش، ص۵۹۷.
«سنگ‌تمام مسجدی‌ها برای نیمه شعبان»، خبرگزاری شبستان.
«جشن های نیمه شعبان مردمی برگزار می‌شود»، خبرگزاری شبستان.
«همراهی ۱۵ کلان‌شهر برای برگزاری جشن نیمه‌شعبان»، وبگاه قم‌نیوز.
«نیمه شعبان؛ روز جهانی مستضعفان»، خبرگزاری ایمنا.
مؤسسهٔ شیعه شناسی، «برگزاری مراسم جشن نیمه شعبان در نقاط مختلف جهان»، ص۶.
طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۱.
امین، سیره معصومان، ۱۳۷۶ش، ج۶، ص۳۵۱.
عمیدی، در انتظار ققنوس، ۱۳۸۲ش، ص۲۳۶-۲۴۳.
صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۵۲.
صافی گلپایگانی، نوید امن و امان، ۱۳۸۶ش، ص۱۶۷-۲۰۵.
سوره عنکبوت، آیه ۱۴.
صدوق، کمال الدین ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۲۲.
قزوینی، سیدمحمدکاظم، الامام المهدی من المهد الی اللحد، ۱۹۸۵م، ص۶۳۸.
صدوق، کمال الدین، ج۲، ۱۳۹۵ش، ص۴۰۷.
حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ۱۳۸۵ش، ص۱۲۴.
سلیمیان، درسنامه مهدویت، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۵-۱۴۶.
نعمانی، الغیبه، تهران، ۱۳۹۷ق، ص۱۸۲.
طوسی، کتاب الغیبه، قم، ۱۴۱۱ق، ص۱۶۳.
طوسی، کتاب الغیبه، قم، ۱۴۱۱ق، ص۱۶۲.
مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۵۹-۱۶۰.
برای نمونه: عاملی، جعفر مرتضی، جزیره خضراء در ترازوی نقد، ترجمه محمد سپهری؛ کلباسی، مجتبی، بررسی افسانه جزیره خضراء؛ نظری، غلامرضا، جزیره خضراء تحریفی در تاریخ شیعه.
نعمانی، الغیبه، تهران، ۱۳۹۷ق، ص۳۱۵.
نعمانی، الغیبه، تهران، ۱۳۹۷ق، ص۳۱۳.
صدر، تاریخ مابعد الظهور، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۲۱۲-۲۲۴.
صدوق، عیون اخبار الرضا، نشر جهان، ج۱، ص۶۳.
مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۳، ص۱۱.
بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۳، ص۱۱.
کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۴۹۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۱۸؛ ابن‌مشهدی، المزار الکبیر، ۱۴۱۹ق، ص۱۳۴؛ مفید، الإرشاد، قم، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۸۰.
مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۳، ص۱۱.
کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۴۹۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۱۸؛ ابن‌مشهدی، المزار الکبیر، ۱۴۱۹ق، ص۱۳۴؛ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۸۰.
نعمانی، الغیبه، تهران، ۱۳۹۷ق، ص۱۸۲.
طوسی، کتاب الغیبه، قم، ۱۴۱۱ق، ص۱۶۳.
«کوه رضوی (اماکن مهدوی)»، مهدی پدیا.
نگاه کنید به: طبرسی نوری، نجم الثاقب، ۱۴۳۰ق، ج۳، ص۱۳-۵۲.
طوسی، کتاب الغیبه، قم، ۱۴۱۱ق، ص۱۶۲.
قمی، اماکن زیارتی و سیاحتی عراق، مشعر، ص۵۱.
شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۹.
مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۱، ص۷۱، ح۱۲.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۳۲۳.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۳۳۲-۳۸۴.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۷-۳۵.
صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۲۶-۴۲۹ و ۴۸۷.
کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۲۸.
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۳، ص۷۳-۷۴.
مدرسی طباطبایی، مکتب در فرایند تکامل، ص۱۶۱-۱۶۲.
کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۲۰؛ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۰۸.
صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۹۷، پاورقی۲.
نوبختی، فرق الشیعه، ۱۳۵۵ق، ص۱۰۷-۱۰۹؛ اشعری قمی، المقالات و الفرق، ۱۳۶۱ش، ص۱۱۰ـ۱۱۴؛ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۰۸.
سید مرتضی، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۲۱.
طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۲۸۵-۲۸۶.
طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۲۸۵-۲۸۶.
طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۸۶.
صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۸۷.
شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۴۰.
طبرسی، إعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۵۹.
صدر، تاریخ الغیبة الصغری، ۱۳۹۲ق، ص۳۴۱.
غفارزاده، زندگانی نواب خاص امام زمان، ۱۳۷۹ش، ص۸۶و۸۷؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۵۸۸.
جمعی از نویسندگان، چشم به راه مهدی، ۱۳۷۸ش، ص۳۹.
حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(عج)، ۱۳۸۵ش، ص۱۹ و ۲۴؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۵۷۹.
صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۰۳؛ طبرسی، إعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۶۰.
صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، پاورقی ص۵۱۶؛ إربلی، کشف الغمه، ج۲، ۱۳۸۱ق، ص۵۳۰؛ طبرسی، الإحتجاج، ج۲، ص۴۷۸.
صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۰۳، روایة ۳۲. طبرسی، إعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۶۰.
کلینی، کافی، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۳۳۱؛ طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۶۸؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۲۹.
شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۵۲؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۲۹.
صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۷۵؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۳۰.
کلینی، کافی، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۵۱۵؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۳۳.
شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۵۲؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۳۷.
رجوع کنید به: محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۲۹-۹۷.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۱۷۹.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۱۸۰ و ۱۸۱. رجوع کنید به: طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۵، ح۷۶.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۱۸۰.
سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۱۸۴ و ۱۹۹-۲۰۲.
صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۶۵۰.
سید ابن‌طاووس، الطرائف، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۱۷۷.
علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۸۶.
صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۱۹-۳۲۰، باب ۳۱، ح۲.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۸، ص۲۰۱؛ صدر، تاریخ مابعد الظهور، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۲۱۲-۲۲۴.
نگاه کنید به: محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۳۰۶-۳۰۷، ص۳۱۴-۳۲۱ و ص۳۲۸-۳۶۳.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۳۰۹.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۶، ص۲۹۵-۳۲۷.
قمی، مفاتیح الجنان، نشر مشعر، دعا در غیبت امام زمان(ع)، ص۸۰۰.
قمی، مفاتیح الجنان، نشر مشعر، دعای برای امام عصر(ع)، ص۷۳۹.
نگاه کنید به محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۶-۸۲.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۸۲و۸۳.
نگاه کنید به محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۶.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۸۸-۹۰.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۸۶-۸۸.
ابن‌جوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۳۲۵.
ابن‌طلحه شافعی، مطالب السؤول، ۱۴۱۹ق، ص۳۱۱ به بعد.
صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۲۸۶، ح۱؛ مقدسی شافعی، عقد الدرر، ص۱۳۲.
صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۴۰۹، ح۷.
شوشتری، احقاق الحق، ۱۳۷۷ق، ج۱۹، ص۶۵۴.
مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۲۸۷.
صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۶۵۳، ح۱۷.
صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۲۵۷ و ۲۸۷ و ج۲، ص۴۰۹.
یزدی حائری، الزام الناصب فی اثبات الحجّة الغایب، ۱۴۲۲ق، ص۲۴.
کامل سلیمان، یوم الخلاص، ۱۹۹۱م، ص۵۲.
مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۱، ص۱۵۹، و ج۴۷، ص۵۵.
مؤسسه معارف اسلامی، معجم أحادیث الامام المهدی، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۳۰۴، ح۹۴.
پورطباطبایی، در جستجوی قائم(عج)، ۱۳۷۰ش، ص۱۳.
«مشخصات کتاب»، وبگاه کتابخانه دیجیتال مهدویت.
ای یوسف فاطمه کجایی؟ وقت است که از سفر بیایی .
فرمانده شیعیان کجایی؟ وقت است که از سفر بیایی .
در مکتب عشق و بی وفایی؟ وقت است که از سفر بیایی .
مائیم و نوای بی نوایی ؛ ای سرور انس و جان کجایی؟