جمعه ۰۲ آذر ۱۴۰۳
در آخرین روزهای اولین سال قرن جدید سیاست خارجی ایران با تحرکات کم‌سابقه‌ای مواجه شده است. در این میان علاوه بر وزارت امور خارجه، شورای عالی امنیت ملی هم حسابی پای کار آمده است. سازمان انرژی اتمی هم به سهم خود با موافقت برای سفر گروسی و توافق با آژانس، سنگ‌بنای این پوست‌اندازی را گذاشت و به دنبال آن هم سفر شمخانی به پکن و مذاکرات پنج‌روزه نهایتا به ازسرگیری مناسبات تهران - ریاض منجر شد. به تبع این اتفاق، طیفی از کشورهای منطقه‌ای و فرامطقه‌ای هم از تمایلشان برای احیای روابط با ایران گفتند؛ بحرین، مالدیو، لیبی، مصر، اردن و... هم‌اکنون سعی دارند به شکل جدی‌تری در مسیر طی‌شده عربستان گام بردارند. افزون بر نهادها و ارگان‌های مذکور، هیئتی پارلمانی از سوی مجلس شورای اسلامی هم با حضور در منامه سعی در احیای روابط ایران و بحرین دارد.
با درنظرگرفتن مجموعه این تحرکات، بهرام فلاحی در گفت‌وگویش با «شرق» بر گزاره «فرادولتی»بودن تغییرات اخیر در سیاست خارجی ایران تأکید دارد. در تبیین هرچه بهتر این نکته، مفسر حوزه دیپلماسی بر این باور است که اگر به لایه‌های عمیق‌تر این سفرها و توافق‌ها نگریسته شود، به نظر می‌رسد این تحرکات در واپسین روزهای سال ۱۴۰۱ فراتر از اختیارات دولت است؛ یعنی از دیدگاه فلاحی دولت سیزدهم، مجلس یازدهم، شورای عالی امنیت ملی، سازمان انرژی اتمی و در کل همه سیستم سعی دارند به شکل چندوجهی و موازی این پوست‌اندازی را پیش ببرند.
البته این کارشناس ضمن اشاره به این مهم که تغییرات هم در حوزه سیاست خارجی منطقه‌ای و هم گفت‌وگوها با آژانس خواهد بود، از شدت بالای اثربخشی این پوست‌اندازی می‌گوید؛ چراکه به باور فلاحی وزارت امور خارجه و دیگر دستگاه‌های ذی‌ربط در دولت بخشی از این پوست‌اندازی را بر عهده دارند، اما دیگر نهادهای فرادولتی هم اکنون به شکل پررنگ‌تری سعی می‌کنند به این پوست‌اندازی دیپلماتیک کمک کنند.
در راستای تأکید بهرام فلاحی بر ورود دیگر نهادهای فرادولتی در امر سیاست خارجی، علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی امروز پنجشنبه (۲۵ اسفند) در پاسخ به سفر شیخ طحنون بن‌زاید آل‌نهیان، مشاور امنیت ملی امارات متحده عربی به ایران و به دعوت رسمی همتای خود به ابوظبی سفر می‌کند. آن‌گونه که مطرح شده است شمخانی در سفر به امارات علاوه بر مذاکره با همتای اماراتی خود با مقامات بلندپایه این کشور نیز دیدار و درباره مسائل دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی گفت‌وگو خواهد کرد. در این سفر، مسئولان عالی اقتصادی، بانکی و امنیتی دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان را همراهی می‌کنند.
البته قبل‌تر از آن هم نور‌نیوز بامداد روز گذشته (چهارشنبه) در توییتی بدون ذکر اسم از سفر علی شمخانی به یکی از کشورهای عربی منطقه خبر داد. این رسانه نزدیک به شورای عالی امنیت ملی هدف از سفر شمخانی را ملاقات با مقامات عالی آن کشور و حل‌وفصل چند پرونده مهم امنیتی و اقتصادی عنوان کرد.
حال اگر نقش شورای عالی امنیت ملی در توافق پکن و ازسرگیری روابط تهران با ریاض را در کنار سفر امروز شمخانی به امارات قرار دهیم، مؤید این گزاره است که تغییرات فرادولتی در امر سیاست خارجی به شکل جدی در دستور کار است. به همین دلیل سجاد سیف‌زاده به عنوان کارشناس در گفت‌وگوی خود با «شرق» اعتقاد دارد که کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و دیگر بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای به شکل جدی‌تر، مؤثرتر و عملیاتی‌تری احیای روابط و افزایش مناسبات با ایران را پیش خواهند برد؛ چراکه از نگاه این تحلیلگر مسائل خاورمیانه هم که مشابه با ارزیابی‌های بهرام فلاحی است، پوست‌اندازی و تغییرات فراتر از اراده دولت به تنهایی است.
با این خوانش، سیف‌زاد تأکید می‌کند که کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای با اطمینان خاطر بیشتری سعی می‌کنند در کنار احیای روابط سیاسی و دیپلماتیک با ایران، حتی به‌دنبال تقویت مناسبات تجاری با تهران باشند، آن هم در شرایطی که ایران علاوه بر حجم گسترده و بی‌سابقه‌ای از تحریم‌ها، با وضعیت بغرنج و پیچیده در حوزه مسائل مالی، بانکی و پولی هم ذیل تداوم حضورش در لیست سیاه FATF دست به گریبان است.
در همین راستا وزیر دارایی عربستان با اشاره به توافق تهران و ریاض از برنامه سعودی‌ها برای سرمایه‌گذاری کشورش در ایران با سرعت بالا پرده برداشت. محمد الجدعان در اظهاراتی گفت سرمایه‌گذاری عربستان در ایران بعد از توافق اخیر با سرعت گسترده انجام خواهد شد. او تأکید کرد فرصت‌های زیادی برای سرمایه‌گذاری در ایران ایجاد شده است و تا زمانی که به بندهای توافق احترام گذاشته شود، هیچ مانعی در این زمینه وجود نخواهد داشت.
در کنار این اظهارات مثبت وزیر دارایی عربستان، رئیس سابق سازمان اطلاعات عربستان ابراز امیدواری کرد که توافق ایران و عربستان برای عادی‌سازی روابط میان دو کشور به تحولات مثبت در منطقه خاورمیانه منجر شود. ترکی الفیصل در گفت‌وگو با خبرگزاری فرانسه درباره توافق عادی‌سازی روابط ایران و عربستان با میانجیگری چین، اظهار کرد: «من فکر می‌کنم این توافق روی مسائلی مانند یمن تأثیراتی داشته باشد. امیدوارم در سوریه که جنگ در آن همچنان ادامه دارد نیز چنین باشد».
رئیس سابق سازمان اطلاعات عربستان با بیان اینکه تردیدهایی نسبت به این توافق دارد، افزود: «این تردیدها اهمیتی ندارند. این شک و تردید کسانی است که توافق‌نامه را امضا کرده‌اند. به نظر می‌رسد هنوز این تردید وجود دارد که توافق چقدر می‌تواند زود اجرا شود».
ترکی الفیصل که در سال‌های ۱۹۷۹ تا ۲۰۰۱ رئیس سازمان اطلاعات عربستان بوده است، همچنین به نقش چین برای حصول توافق تهران و ریاض اشاره کرد و گفت: «نه ایالات متحده و نه اروپا نمی‌توانستند «میانجی صادق» باشند و مانند آنچه چین به آن کمک کرده است، توافق بین عربستان سعودی و ایران را تضمین کنند». این مقام سعودی ادامه داد: «چین کشوری بود که توانست این کار را انجام دهد، زیرا روابط خوبی با هر دو کشور دارد». وی خاطرنشان کرد که چین ضامن توافق عربستان و ایران است که از سوی پکن برای احیای روابط دیپلماتیک اعلام شد و این به معنای دوری از واشنگتن نیست.
با این امیدواری و اطمینان‌بخشی مقامات اقتصادی و امنیتی عربستان درباره آینده روشن مناسبات تهران و ریاض، سیف‌زاده آن را پارامتر مؤثری در واداشتن دیگر کشورهای همسو با عربستان در احیای روابط با جمهوری اسلامی ایران می‌داند. به همین دلیل این تحلیلگر پوست‌اندازی اخیر را دو‌بُعدی می‌بیند که از جنبه داخلی ناظر بر فرادولتی یا فراقوه‌ای‌بودن در تهران است و در سوی دیگر با تأکید عربستان برای احیا و تقویت روابط با ایران، شرایط به‌گونه‌ای پیش خواهد رفت که موتور محرکه جدی برای تداوم این پوست‌اندازی‌ها باشد.
شاید به همین دلیل است که باراک راوید، یک روزنامه‌نگار منتقد نتانیاهو، در توییتی مدعی شد: «ایران از طریق چین با کشورهای اتحادیه عرب کانال مالی اختصاصی ایجاد کرده است». این روزنامه‌نگار در صفحه توییتر خود نوشت: «نشست زودهنگام ایران و کشورهای عرب در پکن برای بررسی ایجاد خط مالی جدید با میانجیگری چین برگزار خواهد شد. جزئیات این خط مالی همچنان نامعلوم است». به موازاتش احمد ابوالغیط، دبیرکل اتحادیه عرب هم توافق ایران و عربستان را بسیار مثبت توصیف کرد و آن را در راستای سروسامان‌دادن به تحولات منطقه خاورمیانه مهم دانست؛ هرچند به باور ابوالغیط تأثیر این توافق بر سایر موضوعات منطقه هنوز مشخص نیست.
سهم دولت
اگرچه روی گزاره فرادولتی‌بودن دوره تازه تحرکات سیاست خارجی ایران تأکید شد، اما وزارت امور خارجه هم به عنوان نماینده رسمی دولت و سکاندار رسمی دیپلماسی ایران هم به سهم خود سعی دارد این پوست‌اندازی را محقق کند. کما‌اینکه در ادامه تحرکات دیپلماتیک ایران با کشورهای حاشیه خلیج فارس در اوایل هفته جاری، علی باقری‌کنی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه ایران برای شرکت در نهمین دوره مشورت‌های سیاسی میان تهران و مسقط به عمان سفر کرد و در جریان این سفر، دیدارهایی با مقامات عمانی از‌جمله وزیر امور خارجه این کشور داشت. طبق اعلام وزارت خارجه ایران در این دیدار در ارتباط با مسائل دوجانبه و همچنین دیگر موضوعات از‌جمله تحول مثبت صورت‌گرفته در روابط ایران و عربستان با توجه به نقش عمان در این زمینه، گفت‌وگو و رایزنی شد. همچنین یکی دیگر از محورهای رایزنی‌ها در جریان این سفر مذاکرات احیای برجام بوده است.
البته هم‌زمان با انجام این سفر، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه روز یکشنبه در اظهارنظر تلویزیونی از احتمال توافق ایران و آمریکا برای تبادل زندانیان دوتابعیتی خبر داد که به فاصله ساعتی با واکنش منفی و تکذیب ایالات متحده آمریکا همراه بود، اما نکته اینجاست که ادعای امیرعبداللهیان با سفر باقری‌کنی به عمان هم‌زمان بود. در این میان باید در نظر گرفت که عمانی‌ها همواره نقش فعالی در موضوع تبادل زندانیان دوتابعیتی داشته‌اند که در نمونه‌های اخیر به آزادی نازنین زاغری، انوشه آشوری و باقر نمازی منجر شد.
نکته مهم‌‌تر به تناقض‌گویی واشنگتن بازمی‌گردد. اگر کاخ سفید ادعای توافق با تهران را بر سر آزادی زندانیان دوتابعیتی رد کرد، اما سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا در نشستی خبری به سؤالاتی درباره جزئیات توافق با ایران درباره تبادل زندانیان عنوان کرد «موضوع آزادی زندانیان برایمان در اولویت است». ند پرایس، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا در یک نشست خبری که مشروح آن در وبگاه وزارت امور خارجه این کشور منتشر شد، در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه آیا با توجه به سفر راجر کارستن، نماینده ویژه دولت آمریکا در امور گروگان‌ها به قطر، مقدمات توافقی با ایران برای تبادل زندانیان در حال فراهم‌شدن است و جزئیات آن چیست؟ گفت: «کارستن در درجه اول برای شرکت در نشست امنیتی جهان به قطر رفته است».
پرایس ادامه داد: «مسلما وقتی موضوع آمریکایی‌هایی مطرح است که در جهان و نه فقط در ایران زندانی هستند، به‌طور خستگی‌ناپذیری از هر طریق ممکن تلاش می‌کنیم تا شاهد آزادی سریع آنها باشیم. شما به خوبی می‌دانید که ما از ابتدای این دولت اولویتی را که برای این موضوع قائل هستیم، به حکومت ایران منتقل کرده‌ایم، اما اینکه توضیح دهیم دقیقا چه کارهایی در این روند کرده‌ایم، هیچ کمکی نمی‌کند. ما تعهد راسخی نسبت به این داریم که هر کاری از دستمان بر‌می‌آید برای آزادی آنها بکنیم».
در جریان تکذیب‌ها و واکنش‌های آمریکا، روز دوشنبه سایت وزارت خارجه ایالات متحده از سفر نماینده ویژه رئیس‌جمهور این کشور در امور زندانیان به قطر خبر داد. پایگاه اینترنتی وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد: «راجر کارستن، فرستاده ویژه ریاست‌جمهوری در امور زندانیان از ۱۳ تا ۱۶ مارس در دوحه به سر خواهد بود». بر اساس این اعلام، فرستاده ویژه آمریکا در مجمع جهانی امنیت سخنانی را ارائه خواهد کرد و با نمایندگان دولت و شرکت‌کنندگان در مورد مسائل مربوط به حل‌وفصل پرونده‌های بازداشت زندانیان آمریکایی که به ادعای آنها غیرقانونی است، تعامل و گفت‌وگو خواهد داشت. سفر فرستاده ویژه ریاست‌جمهوری در امور زندانیان به قطر در حالی صورت گرفت که به نظر می‌رسد دوحه یکی از واسطه‌های اصلی در جریان تبادل زندانیان میان ایران و آمریکاست؛ چنان که در روز جمعه ۱۹ اسفند یکی از محورهای اصلی وزیران امور خارجه ایران و قطر بحث تبادل زندانیان بین تهران و واشنگتن بود.
علاوه بر سفر باقری‌کنی به عمان، روز یکشنبه هفته جاری معاونت حقوقی و امور بین‌الملل وزارت امور خارجه میزبان هیئتی از دولت کویت به ریاست منصور عیاد العتیبی، قائم‌مقام وزیر امور خارجه این کشور عربی بود. در جریان این سفر دو طرف، مذاکرات و رایزنی‌هایی در راستای افزایش تعاملات حقوقی، سیاسی-امنیتی و توسعه همه‌جانبه همکاری‌های مرزی بین ایران و دولت کویت و تقویت ایمنی و امنیت دریانوردی و ثبات در منطقه انجام دادند.
همچنین در نشست کمیته مشترک حقوقی دو کشور ایران و کویت که به میزبانی معاون امور حقوقی و بین‌المللی وزارت امور خارجه برگزار شد، آخرین وضعیت روابط حقوقی و مرزی در زمینه تحدید حدود دریایی و بهره‌برداری مناطق مشترک مورد بررسی و تبادل نظر قرار گرفت. در‌این‌باره دو هیئت توافق کردند رایزنی‌های حقوقی را به‌طور منظم ادامه داده و دور بعدی مذاکرات در کویت برگزار شود.
از یکی دیگر از تحولات رخ‌داده در ارتباط با تعاملات ایران با کشورهای خاورمیانه می‌توان به دیدار اخیر سفیر غیرمقیم ایران با وزیر خارجه لیبی اشاره کرد. بر اساس آنچه رسانه‌های خبری به نقل از وزارت خارجه لیبی اعلام کردند، نجلا منقوش، وزیر امور خارجه این کشور عربی با محمدرضا رئوف شیبانی، سفیر آکرودیته ایران در لیبی دیدار و رایزنی کرده است. گفته می‌شود در این دیدار درخصوص تقویت روابط دوجانبه، فعال‌سازی کمیته مشترک ایران و لیبی و آغاز تمهیداتی برای ازسرگیری فعالیت سفارت ایران در طرابلس تبادل نظر شده است.
سخنگوی وزارت امور خارجه ایران هم در روز دوشنبه در پاسخ به پرسشی درباره روابط ایران و لیبی گفت: «گفت‌وگوهای خوبی بین ایران و دولت لیبی برقرار است و اخیرا سفیر غیرمقیم ما با وزیر خارجه لیبی گفت‌وگو انجام داده از‌جمله در مورد گسترش روابط دو کشور و فعالیت مجدد سفارتخانه‌های دو کشور در تهران و طرابلس». ناصر کنعانی با بیان اینکه قبلا بررسی‌های مقدماتی در این زمینه شکل گرفته است، تصریح کرد: «امیدواریم در آینده شاهد فعالیت سفارتخانه‌های دو کشور در تهران و طرابلس باشیم».
همچنین در هفته جاری پنجمین اجلاس کمیسیون مشترک اقتصادی بین جمهوری اسلامی ایران و عراق در روزهای ۲۱ تا ۲۳ اسفند در شهر بغداد برگزار شد. در عین حال سفر هانس گروندبرگ، نماینده ویژه دبیرکل سازمان ملل در امور یمن به تهران و دیدارش با حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و علی‌اصغر خاجی، مشاور ارشد وزیر امور خارجه در امور ویژه سیاسی یکی از تحرکات مهم دیپلماسی در روزهای اخیر بوده است.