پنجشنبه ۰۱ آذر ۱۴۰۳
نویسنده: تام اوکانر Tom O'Connor
هرچه ایران عمیق تر در بحران‌هایی که در حال حاضر خاورمیانه را در می نوردد، گرفتار می‌شود، جمهوری اسلامی در پی همکاری بیشتر با یک همسایه شیعه خود، جمهوری آذربایجان است که دیرزمانی است متهم اش می کند که با دشمن اصلی ایران روابط بیش از حد نزدیکی برقرار کرده است.
این قمارِ ایران، یعنی بهبود روابط با آذربایجان، با وجود شراکت روزافزون باکو با اسرائیل، نشان از یک چرخش چشمگیر در منطقه ای است که نقطه تلاقی قاره‌ها و منافع قدرت های بزرگ، از جمله روسیه و ایالات متحده به شمار می رود. با اینحال، تنش های ریشه دار در قفقاز و خارج از آن، هنوز هم می تواند کشمکش ها را زنده کند و مشارکت شکننده میان تهران و باکو را ناکار سازد.
فقط چند روز پس از شروع جنگ میان اسرائیل و جنبش فلسطینی حماس در غزه در اکتبر گذشته، ایران توافقی مهم را با آذربایجان برای ایجاد یک مسیر ترانزیت، به نام کریدور ارس، امضا کرد. این مسیر به آذربایجان اجازه می‌دهد تا از گذر قلمروی ایران به ناحیهٔ بسته نخجوان، دسترسی پیدا کند. این توافق به عنوان گامی حیاتی برای کنار گذاشتن یک گزینهٔ بحث‌برانگیزتر، به نام کریدور زنگِزور، مدنظر قرار گرفت که در چارچوب آن، آذربایجان تلاش داشت با توسل به زور، مسیری را از گذر ارمنستان تا نخجوان ایجاد کند.
اما، آن طور که امیل آودالیانی Emil Avdaliani، استاد دانشگاه اروپایی در تفلیس گرجستان، به نیوزویک گفت: «این به معنی خرسندی تهران از توازن قدرت در قفقاز جنوبی نیست.» اصلی‌ترین عامل آشتی بین آذربایجان و ایران، تمایل متقابل برای ثبات منطقه‌ای، حسن نیت ژئوپلیتیکی و چشم‌اندازهای اقتصادی، به ویژه پروژه پیشنهادی کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال – جنوب (INSTC) است که مسیر ریلی بلندپروازانه ای را در دستور کار دارد که هند را، با گذر از ایران و آذربایجان به روسیه متصل می‌کند. آودالیانی می گوید: «اکنون، ایران و آذربایجان هر دو به دلیل افزایش تجارت‌شان و گسترش عملیات کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال – جنوب، مایل به همگرایی هستند و به نظر می‌رسد که باکو تمایل خود برای بازکردن کریدور زنگزور را کاهش داده باشد.»
آودالیانی افزود: «این رویکرد با راهبرد سیاست خارجی ایران همخوانی دارد که در تلاش است روابط سنتی و پیچیده خود را عادی کند. آذربایجان هم به نوبه خود نمی‌تواند یک رابطه پردردسر با ایران را تاب بیاورد چرا که این کشور هنوز باید توافق صلحی را با ارمنستان رسمیت بدهد، ضمن آنکه هدف انتقاد جمعی کشورهای غربی هم قرار دارد. کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال – جنوب با طول ۴٬۵۰۰ مایل می‌تواند برای ایران و روسیه مسیری مقاوم در برابر تحریم‌ها برای دسترسی به بازار جهانی فراهم کند، آن هم در شرایطی که هر دو کشور با محدودیت‌های اقتصادی روزافزونی که توسط واشنگتن تحمیل شده، دست به گریبان هستند.»
اما تنش‌های پنهان همچنان پویشِ روابط باکو و تهران را تهدید می‌کند، به ویژه روابط بی‌صدا و روزافزون میان آذربایجان و اسرائیل که از زمان شروع جنگ تمام عیار بر سر ناگورنو – قره باغ در سپتامبر ۲۰۲۰ تشدید شده است. اسرائیل اکنون اصلی‌ترین تامین‌کننده خارجی سلاح برای آذربایجان است و به بزرگترین مشتری نفت آن تبدیل شده است. همچنین دو کشور سازوکار‌های اشتراک اطلاعات را هم در کنار دیگر زمینه‌های همکاری شان، برقرار کرده‌اند.
فواد شهبازوف، یک تحلیلگر مقیم باکو می گوید: «باکو به شراکت با اسرائیل ارزش زیادی می دهد و آن را عاملی موازنه بخش در برابر تهدیدات ایران می‌بیند. در واقع، پس از جنگ ۲۰۲۰ قره باغ، شرکت‌های اسرائیلی به آذربایجان سرازیر شدند تا در بازسازی مناطق آسیب دیده، به‌ویژه در زمینه کشاورزی، مشارکت کنند.» پس از سقوط آرتساخ در سال گذشته هم، آذربایجان «شراکت خود را با اسرائیل برای تأمین تسلیحات مدرن و احتمالا پهپاد افزایش داد.»
وی همچنین اشاره کرد که «احتمالاً ایران تلاش‌های خود برای استخدام شهروندان آذربایجانی و پخش افکار و ایدئولوژی‌های رادیکال را با هدف آسیب‌پذیری آذربایجان، قطع نخواهد کرد.»
نیکیتا اسماگین Nikita Smagin، یک کارشناس شورای امور بین‌المللی روسیه، می گوید: «هرچند که نقاط فشار در روابط میان باکو و تهران کم نیست، همکاری آذربایجان و اسرائیل تنها "به تشدید بی اعتمادی میان باکو و تهران می انجامد" با این حال، باید به یاد داشته باشیم که صرف همکاری به تنهایی به معنی آن نیست که آذربایجان به نیابتی اسرائیل تبدیل می شود. بنابراین، در پس زمینهٔ کنونی، یک همکاری واقع‌بینانه بین ایران و آذربایجان، همچنان عملی خواهد بود هرچند روابط باکو با اسرائیل احتمالاً به عنوان یک عامل منفی مد نظر قرار خواهد گرفت.»
اسماگین می گوید: «حفظ روابط مثبت با باکو برای ایران حیاتی است چرا که بخش قابل توجهی از تبادل کالا میان روسیه و ایران از آذربایجان گذر می‌کند. ایجاد کریدور ارس هم فرصت‌های برای بهبود روابط تجاری روسیه – ایران و توسعه کوریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال – جنوب را افزایش می‌دهد.»
منبع:نیوزویک