جمعه ۰۲ آذر ۱۴۰۳
اقتصاد سیاسی بین‌المللی را می‌توان حوزه‌ای از سیاستگذاری خارجی در الگوی سیاستگذاری راهبردی بازیگران جهانی قلمداد کرد. در اقتصاد سیاسی بین‌المللی، بازیگران با ابزارها، معادلات و معاملات گوناگونی برای پیشبرد نیات و اهداف خود مواجه می‌شوند که چگونگی انتخاب آنها به یک عقلانیت اقتصادمحور نیاز دارد. عقلانیت اقتصادمحور بر اصل درآمد – هزینه استوار است که الگوی عقلانی نام گرفته است. در این الگو، هزینه‌های یک سیاست یا برنامه را با درآمدهای آن مقایسه می کنند و اگر درآمدهای آن بیشتر از هزینه‌های آن باشد، سیاست یا برنامه مورد پذیرش و عمل قرار می‌گیرد. در الگوی هزینه – درآمد، برخی بازیگران باز هم به افزایش درآمدهای خود با توسل به تاکتیک‌های خاص اقتصادی حتی اگر غیرقانونی باشد نیز متوسل می‌شوند. یکی از این تاکتیک‌های خاص و غیرقانونی اقتصادی را می‌توان "رانت" دانست که در سیاستگذاری عمومی به‌ویژه سیاستگذاری خارجی نیز مورد موفق نشان داده است.
سیاستگذاری خارجی عصر پسامدرن که تأکید خاصی بر اقتصاد و اصول تجارت دارد، برای افزایش منافع (درآمدها) خود و تحقق اهدافش به رانت و رانت جویی تمایل بیشتری دارد. در این الگوی رانت‌جویی است که هزینه‌های بازیگر به شدت کاهش می یابد و درآمدهایش افزایش می‌یابد، آن‌هم با کم‌ترین آسیب و خسارت ممکن در معادلات جهانی.
رانت در سیاستگذاری خارجی به مانند اقتصاد می‌تواند ابزارهای گوناگونی مانند رانت اطلاعاتی، سیاسی، ژئوپلیتیک، مذهبی، قومی، فناوری و ... داشته باشد. ابزارهایی که البته بیشتر دارای مؤلفه‌های رسانه‌ای، تبلیغی و نمایشی است و برای تحریک احساسات و افکار عمومی جهت دریافت حمایت‌های مالی، اقتصادی، نظامی، سیاسی و ... مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.
سیاستگذاری خارجی و روابط بین‌الملل از برخی رانت‌ها استفاده می‌کنند، اما در این مقاله به رانت تعدادی از کشورهای خاص از ضدیت یا تقابل با ایران در سیاستگذاری خود، پرداخته می‌شود. رانتی که برخی بازیگران منطقه‌ای و جهانی را برای کسب منافع بیشتر به ضدیت و تقابل با ایران متمایل می‌سازد. رانت ضدیت با ایران در نظام منطقه‌ای و جهانی را می‌توان در محورهای زیر بررسی کرد:
یکم - ائتلاف‌سازی علیه ایران: سیاست رانت‌جویی در تقابل با ایران را می‌توان در انواع ائتلاف‌های منطقه‌ای به خوبی مشاهده کرد. ائتلاف‌هایی که بیشتر بر محور کشورهای عربی به‌ویژه عربستان متمرکز بوده و بنیان این‌گونه ائتلاف‌ها نیز بر ضدیت و تهدید علیه ایران استوار است.
- ائتلاف عربستان و اعضای شورای همکاری خلیج فارس در زمان جنگ 8 ساله عراق علیه ایران.
- ائتلاف عربستان، ترکیه، قطر و امارات متحده علیه منافع راهبردی ایران در تحولات بهار عربی.
- ائتلاف عربستان و بسیاری کشورهای عربی علیه ایران و قطع روابط آنان با ایران بعد از آتش زدن سفارت عربستان در ایران.
- ائتلاف محور غربی، عربی و عبری علیه ایران در سراسر منطقه با دستاویز خطر هژمونی ایران بر منطقه.
و ...
در این ائتلاف‌ها که همچنان نیز در حال شکل‌گیری و افزایش اعضای خود هستند، برخی کشورهای ضعیف اقتصادی، سیاسی و دولت‌های شکننده عربی با اعلام سیاست تقابل با ایران و تهدید ایران، از این رانت ضد ایرانی بودن برای دریافت کمک‌های اقتصادی از عربستان و سایر دولت‌های عربی و غربی بهره می‌برند.
دوم - رانت ضدیت با ایران برای تضمین بقای خود: یکی از اصول پنهان سیاستگذاری عمومی به‌خصوص سیاستگذاری خارجی را می‌توان تضمین بقای حکمرانی قلمداد کرد که برای همه سیاستگذاران اهمیت دارد. تضمین بقای حکمرانی که چنین ارزشمند است به آسانی فراهم نمی‌شود. در چنین وضعیتی است هر گونه تقابل، تهدید و گستاخی علیه ایران به عنوان یک رانت ارزنده و البته ابزاری کم هزینه و پردرآمد برای دولت‌های ضعیف و شکننده منطقه و جهان بدل می‌شود. دولت‌هایی که برای کسب کمک‌های اقتصادی، سیاسی، نظامی و حتی کسب و تقویت مشروعیت داخلی و خارجی خود به سیاست تهاجمی علیه ایران متوسل می‌شوند. دولت‌هایی مانند جمهوری آذربایجان و اوکراین را می‌توان ازجمله جدیدترین و گستاخ‌ترین نمونه‌های رانت‌جویی از ضدیت با ایران برشمرد که برای تضمین بقای این دو دولت، سیاستگذاری خارجی خود را بر اصل ضدیت و تهدید علیه ایران استوار کرده‌اند!
سیاست تهاجمی و تهدیدگر علیه ایران که در دستورکار دولت‌های علی‌اف، زلنسکی و... قرار گرفته، تنها برای دریافت کمک‌های نظامی، سیاسی، اقتصادی و کسب مشروعیت داخلی و خارجی برای این دولت‌های شکننده و در حال سرنگونی است. ایران به منبع ارزشمند رانت برای این کشورها بدل شده است، زیرا «کاملاً طبیعی است که افراد و سازمان‌ها مانند رانت‌خواران از تلاش خود سود ببرند. این یک نقص انسانی یا فرهنگی نیست، بلکه یک ویژگی بقاست. برای زنده ماندن، هر گونه باید بیش از مقدار مورد نیاز، کالری کسب کند.»1
کشورهایی مانند اوکراین، جمهوری آذربایجان، حتی عربستان و امارات متحده نیز برای تضمین بقای خود و زنده ماندن در نظام آنارشیک منطقه‌ای و جهانی، نیازمند حمایت و پشتیبانی غرب هستند. بنابراین برای کسب چنین حمایت‌هایی، از رانت ضدیت با ایران برای کسب حمایت اسرائیل، غرب به‌ویژه ایالات متحده امریکا استفاده می‌کنند.
*
هرچند رانت، رانت جویی، رانت خواری، دولت‌های رانتیر و ... در اقتصاد و اقتصاد سیاسی مورد تحلیل قرار می‌گیرند، اما رانت به عنوان یک مؤلفه که در اقتصاد سیاسی نیز کاربرد دارد، در حوزه سیاستگذاری خارجی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. بهره‌گیری از رانت در سیاستگذاری خارجی بیشتر از سوی دولت‌های رانتیری صورت می‌گیرد که در مسیر دولت‌های شکننده و ضعیف قرار دارند و خود به تنهایی به حضور در نظام بین‌المللی و مقابله با دیگر بازیگران قادر نیستند.
در تحلیل سپهر سیاستگذاری خارجی آسیای جنوب غربی، ایران را با تنهایی استراتژیک (ذهنیت محاصره راهبردی) و داشتن رقیبان صبوری مانند عربستان، ترکیه، اسرائیل و... تحلیل می‌کنند، در حالی که این تفسیرها تنها بخش نمایشی این شرایط را بازگو می‌کند و واقعیت معادله روابط در این منطقه را باید در رانت‌جویی این‌گونه دولت‌ها در استفاده از رانت ضدیت با ایران جست وجو کرد.
**
سیاستگذاری خارجی و رویکرد انقلابی سیاست خارجی ایران که با برخی تقابل‌های دیرینه با نظم نوین غربی پساکمونیسم همراه بوده، سبب شده است تا ایران به یک ابزار رانت برای برخی بازیگران منطقه‌ای و جهانی بدل شود.
رانتی بزرگ و ارزشمند که برای کسب آن نیز هزینه های کمی خرج می‌شود. رانت ضدیت با ایران، تهدید و گستاخی علیه ایران که از سوی غربی‌ها به‌خصوص ایالات متحده امریکا، اسرائیل و عربستان در قالب کمک‌های کلان مالی، نظامی و سیاسی به دولت‌های شکننده و ضعیفی مانند اوکراین، جمهوری آذربایجان، .... و حتی ترکیه داده می‌شود.
ضدیت شدید و اتهامات تکراری دولت‌های اوکراین و جمهوری آذربایجان علیه ایران در شرایط کنونی را می‌توان بخشی از تلاش این‌گونه دولت‌ها برای دریافت کمک‌های مالی، نظامی و ... از غرب و در قالب رانت ضدیت با ایران محسوب کرد.
سیاستگذاران ارشد ایران باید فرایندهای سیاستگذاری داخلی و خارجی خاص که ایران را به یک ابزار رانت و رانت‌جویی در نظام جهانی بدل می کند، کنار بگذارد و راه رانت‌جویی از سیاست‌های تهاجمی علیه کشور را مسدود کنند.
منابع:
1- Roger D, Congleton and Arye L, Hillman. Companion to the Political Economy of Rent Seeking. Published byEdward Elgar Publishing Limited.pp 6