جمعه ۰۲ آذر ۱۴۰۳
نویسندگان: علیرضا سهرابی نور، کارشناس ارشد روابط بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی و زهرا فیروزی، کارشناس ارشد مطالعات ترکیه دانشکده مطالعات جهان
با وجود تنش‌های سیاسی در روابط ترکیه و اسرائیل، ثبات روابط اقتصادی این دو تا کنون حفظ شده است. در حالی‌که حجم تجارت خارجی میان این دو پس از هر دوره بحرانی افزایش یافته است، ترکیه چهارمین کشور واردکننده بزرگ از اسرائیل محسوب می‌شود و شرکت‌های ترک بر بازار فولاد اسرائیل تسلط دارند.
بیش از دو ماه است که از جنگ غزه می‌گذرد. جنگی که با حمله حماس به اسرائیل در 7 اکتبر 2023 آغاز و با بمباران‌های اسرائیل بدون توجه به غیرنظامیان فلسطینی ادامه یافت. در حالی‌که انتقادات شدیدی از سوی حزب حاکم و احزاب مخالف در ترکیه به حملات حماس و اسرائیل مطرح می‌شد، اظهارات رئیس‌جمهور اردوغان مبنی بر اینکه "حماس یک سازمان تروریستی نیست" جنجال آفرین شد. اگرچه برخی از صاحب نظران ادعا می‌کنند که اظهارات اردوغان بر جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی ترکیه تأثیر منفی خواهد گذاشت، اما روابط اقتصادی ترکیه و اسرائیل همچنان ثبات داشته است.
قبل از جنگ اخیر که با حمله حماس آغاز شد، روابط ترکیه و اسرائیل در مسیر عادی‌سازی قرار داشت. اولین دیدار در سطح رؤسای دولت‌ها پس از سال ۲۰۰۷، در مارس ۲۰۲۲ هنگامی‌که اسحاق هرتزوگ، رئیس‌جمهوری اسرائیل به ترکیه سفر کرد، انجام شد. در سال ۲۰۲۲، تماس‌های وزرای بازرگانی، صنعت و فناوری، امور خارجه و دفاع ملی ترکیه و اسرائیل نیز افزایش یافت. از سال ۲۰۱۸، روابط دیپلماتیک در سطح کاردار برقرار بود، به این معنی که روابط توسط دیپلمات‌ها بدون تعیین سفیر به صورت نیابتی، انجام می‌شد. سفیران در دسامبر ۲۰۲۲ منصوب شدند.
اسرائیل به حفظ روابط با ترکیه اهمیت می‌دهد، زیرا این کشور عرب نیست ولی به دلیل آنکه اکثریت آن مسلمان است و از جایگاه مهمی در جهان اسلام برخوردار است و روابط خوبی با جهان اسلام دارد و آن را بازیگری می‌داند که می‌تواند روابط سیاسی و اقتصادی منطقه‌ای با آن برقرار کند. از سوی دیگر، ترکیه نمی‌تواند از همکاری با اسرائیل به ویژه در فعالیت‌های انرژی در شرق مدیترانه صرف نظر کند.
اقدامات قابل توجه اردوغان در جنگ اخیر فلسطین و اسرائیل، از زمان روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه، با هدف افزایش نفوذ وی در خاورمیانه و به عهده گرفتن رهبری منطقه با ایفای نقش فعال در مسئله فلسطین بوده است. اخیراً سخنان اردوغان در حمایت از حماس بیشتر با هدف طراحی سیاست داخلی تفسیر می‌شود.
پس از اظهارات اردوغان در حمایت از حماس، عملیات حفاری و خط لوله گاز طبیعی برنامه‌ریزی شده با اسرائیل به حالت تعلیق درآمد. این ادعا بازتاب گسترده‌ای در مطبوعات ترکیه داشت و اعلام کردند که ترکیه پروژه خط لوله را متوقف کرده است.
علی عارف آکتورک، کارشناس انرژی در گفت وگو با مدیاسکوپ به این موضوع اشاره کرد که هیچ توسعه یا امضایی در این زمینه وجود ندارد. آکتورک پیشینه پروژه خط لوله را به شرح زیر توضیح داد:
در سال‌های ۲۰۱۴-۲۰۱۵، اسرائیل می‌خواست یک خط لوله در اعماق دریا بسازد و آن را هم به ترکیه و هم به بازارهای اروپایی بفرستد. در آن زمان، زمانی‌که تانر ییلدیز وزیر نیرو بود، نظر بخش خصوصی از جمله شرکت‌هایی مانند تورکاس و زورلو به این پروژه جلب شد. این پروژه‌ای نیست که بخش خصوصی بتواند از عهده آن برآید زیرا پروژه‌ای است که ریسک‌های سیاسی دارد و به حمایت سیاسی نیازمند است. مشکل قبرس هنوز پابرجاست. اسرائیل اختلافاتی در مرزهای دریایی خود با لبنان دارد. بنابراین، در حالی‌که این چالش‌ها آشکار بودند، بخش خصوصی نمی‌توانست از پس آن برآید.
یک اسرائیلی یا سرمایه‌گذار منابع انرژی، خط لوله‌ای را به کشور پرخطری مانند ترکیه متصل نمی‌کند. در خط لوله، خطرات هر دو کشور مبدا، کشور ترانزیت و کشور بازار مهم هستند. در حال حاضر علامت سؤال‌هایی در مورد قابلیت اطمینان ترکیه وجود دارد. آکتورک با بیان اینکه اسرائیل در بخش گاز و نفت پیشرفت چشمگیری داشته است، تصریح کرد: گاز را از میادین تامار و لویاتان تولید می‌کند و به دو پایانه LNG در مصر ارسال می‌کند. وی با اشاره به اینکه گازی که در اینجا فرآوری می‌شود به عنوان گاز مصر به دنیا فروخته می‌شود، گفت: ۲.۵ میلیارد مترمکعب گاز مصر در سال ۲۰۲۲ وارد ترکیه شد و بخشی از آن گاز اسرائیل بود. وی گفت: تفکیک مقدار گاز اسرائیل و مصر بسیار دشوار است. از نظر سیاسی، قراردادهای حسن نیت همیشه امضا می‌شود، اما اکثر آنها اجرا نمی‌شوند. آکتورک با بیان اینکه ترکیه روابط انرژی را با کشورهای دیگر بر اساس "نیت" برقرار کرده است تا توافقات؟، گفت: از نظر سیاسی، قراردادهای حسن‌نیت همیشه در جلسات کمیسیون اقتصادی امضا می‌شوند و اکثر آنها اجرا نمی‌شوند.
آکتورک با تأکید بر لزوم تفکیک سیاست داخلی از سیاست واقعی، در مورد رادیکالیزه شدن اظهارات اردوغان در این زمینه گفت: همه می‌دانند این اظهارات مربوط به سیاست داخلی است. در مورد اسرائیل یا حماس اظهارات تندی می‌کنند و سپس عضویت سوئد در ناتو تأیید می‌شود. همین دو سه هفته پیش قرآن را در آنجا می‌سوزاندند و می‌گفتند «پ.ک.ک-ی.پ.گ حمایت می‌شود.» در دو سه هفته چه چیزی تغییر کرد؟ غرب به خوبی از توضیحات مربوط به سیاست واقعی و سیاست داخلی آگاه است.
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه در خصوص برنامه‌های ترور اسرائیل علیه اعضای حماس که در خارج از فلسطین زندگی می‌کنند، گفت: اگر آنها جرأت چنین اقدامی علیه ترکیه و ترک‌ها را داشته باشند، محکوم به پرداخت هزینه خواهند شد و دیگر قادر به ایستادگی نخواهند بود.
آنکارا که از حمایت بی چون و چرای غرب از اسرائیل ناامید شده، بر دیپلماسی منطقه ای تمرکز و تلاش کرده است تا حد امکان مناقشه را بین المللی کند. آنکارا در جریان این جنگ سیاست خارجی را دنبال می کند که احتمالاً عادی سازی روابط ترکیه و کشورهای عرب خلیج فارس را تحکیم و تعمیق می بخشد.
خوشبختانه دیدگاه غرب نسبت به اسرائیل از ۷ اکتبر تغییر چشمگیری داشته است. رفتارهای ظالمانه اسرائیل به‌ویژه در قبال غزه، آن را با شکست روبه رو خواهد کرد. قبل از حملات غزه یک محاکمه علیه نتانیاهو در اسرائیل برگزار شد که فعلا روند آن متوقف است. هم ظلم و ستم در غزه، هم تراژدی‌ای را که فلسطین سال‌هاست تجربه می‌کند و هم راه‌حل‌های خود را برای صلح پایدار بیان خواهد کرد طرح اشغال سرزمین‌های فلسطین توسط اسرائیل که از سال ۱۹۴۷ شروع شد، متأسفانه طی سال‌ها فلسطین و غزه را به این وضعیت رسانده است. مردم فلسطین تصمیم می‌گیرند که در غزه چه اتفاقی بیفتد. هیچ تصمیم‌گیرنده‌ای بالاتر از تصمیم آنها وجود ندارد. بهترین کار پذیرفتن تشکیل کشور فلسطین مستقل در مرزهای ۱۹۶۷ و بازگرداندن سرزمین‌های اشغالی به مالکان است. اردوغان معتقد است که برنده این روند فلسطینی‌ها خواهند بود. اردوغان در سخنرانی خود به این نکته اشاره کرد کسانی که طرح ترور اعضای حماس ساکن خارج از فلسطین را مطرح می‌کنند، ترکیه را نمی شناسند، ترک‌ها را نمی شناسند. اگر مرتکب چنین خطایی شوند باید بدانند که هزینه بسیار سنگینی خواهند پرداخت. کسانی که در حال حاضر این اقدامات را برای محاصره غزه انجام می دهند، فکر می کردند که در عرض یک هفته به نتیجه می رسند اما موفق نشدند. کسانی که اقدام به چنین کاری می کنند باید به خاطر داشته باشند که عواقب آن می تواند بسیار جدی باشد. ترکیه دولتی نیست که دیروز تأسیس شده باشد. ائتلاف فعلی حاکم بر اسرائیل سالم نیست. این ائتلاف فروپاشیده و در حال فروپاشی است. نتانیاهو می رود. نشانه های خروج آنها از قبل ظاهر شده است. کسانی که به اسرائیل می گویند: "ما از غذا دادن به شما خسته شده ایم" شروع به ظهور کرده‌اند. به فرانسه نگاه کنید که در روزهای اولیه اظهارات حمایتی کرد. الآن همان فرانسه هست؟ ماکرون، رئیس جمهوری فرانسه، اکنون اظهارات بسیار متفاوتی می کند. به همین ترتیب، بسیاری از کشورهای دیگر در غرب دیگر اظهاراتی را که در روزهای اول بیان کردند، انجام نمی دهند. تمام نکته در اینجا نتیجه صبر است. کسی که صبور باشد پیروز می شود. در حال حاضر حماس و فلسطین این مکانیسم صبر را اجرا می کنند. هزینه سنگین خواهد بود، اما آنها به پیروزی خواهند رسید. یک تغییر جدی در گفتمان شروع شده است.
در مجموع اگرچه تنش‌های سیاسی میان آنکارا و تل‌آویو وجود دارد اما به نظر می‌رسد که منافع مشترک اقتصادی و امنیتی باعث شده تا روابط دوجانبه به طور کامل از هم نپاشد. ترکیه و اسرائیل به یک رابطه پیچیده "نه دوست، نه دشمن" ادامه خواهند داد. در حالی که ترکیه یکی از منتقدان سرسخت سیاست‌های اسرائیل در قبال فلسطینی‌هاست اما همچنان روابط دیپلماتیک و اقتصادی خود را با این کشور حفظ کرده است. ترکیه نقش مهمی در مناقشات اسرائیل و فلسطینی‌ها بازی می‌کند و این نشان می‌دهد اردوغان همچنان به روابط با اسرائیل اهمیت می‌دهد. اما مروری مختصر به مبادلات تجاری بین دو کشور اسرائیل و ترکیه داشته باشیم تا حدودی سیاست دو پهلوی اردوغان را نسبت به مسئله فلسطین درک خواهیم کرد.
اسرائیل یکی از 10 کشور مهم بازار صادرات برای ترکیه است، صادرات ترکیه به اسرائیل از3/4 میلیارد دلار در 2016 تا 11 ماه بعدی افزایش چشمگیری داشته و تا قبل از عملیات 7 اکتبر چشم انداز تجارت بین آنها گسترده در شده بود.
برای اسرائیل ترکیه با جمعیت قریب به 80 میلیون نفر مصرف کننده بالقوه قطعا یک هدف تجاری جذاب و مهم است. ترکیه برای اسرائیل پنجمین شریک تجاری پس از ایالات متحده آمریکاست. و اقتصادانان اسرائیل پیش بینی مبنی بر رشد رقم مبادلات تجاری سالانه دو کشور به بیش از 8 بیلون دلار اذعان دارند.
پیش از سال 2016، تعداد جهانگردهای اسرائیلی که به ترکیه مسافرت کردند برابر با 200 هزار نفر بود که در پایان سال مزبور این رقم رشد تقریبا 90هزار نفری داشته و به رقم 294 هزار نفر رسید؛ در سال های بعدی این رقم حتی به 560 هزار جهانگرد هم رسید.
از جمله علل دیگر نزدیکی بیشتر ترکیه در سال های اخیر به اسرائیل را می توان به بحث عدم موفقیت ترکیه در الحاق به اتحادیه اروپا دانست. این عدم موفقیت آنکارا را به سمت بازیگری و تبدیل به یک رکن و قدرت در منطقه غرب آسیا سوق داد که برای این امر نیز باید متحدان قوی برای خود در این منطقه داشته باشد و چه سوژه¬ای بهتر از اسرائیل که حمایت آمریکا را نیز داراست و می توان حمایت لابی تاثیرگذار صهیونیستی در آمریکا را نیز بدست آورد.
انچه گفته شد تنها مختصری از منافع مشترک بین اسرائیل و ترکیه بود که قطعا دو طرف به بهترین شکل بر این موارد واقف هستند. اما همان طور که در اول بحث هم اشاره شد حزب عدالت و توسعه با توجه به ماهیت اخوانی که دارد و با توجه به اینکه 98 درصد مردم ترکیه مسلمان هستند و اینکه اردوغان بتواند قدرت چانی¬زنی و اعتمادی برای خود در جهان عرب و مسلمین بدست آورد، به نوعی منفعت و عقلانیت حکم می کند که یک سیاست دو پهلو را در پیش بگیرد که هم رضایت افکار عمومی را بدست آورد و هم روابط خود را با اسرائیل بخاطر منافع مشترک در عین رقابت حفظ کند.