رقابت "دروازه جهانی" اروپا با "کمربند و جاده" چین

نویسنده: میشل باربِرو Michele Barbero 

 یک سال از کلید خوردن برنامه "دروازه جهانی" اتحادیه اروپایی به عنوان یک راهبرد تازه برای توسعه زیرساخت های چهارگوشه جهان می گذرد و بروکسل هنوز در تقلاست تا بدبین ها در داخل و بیرون این بلوک را متقاعد کند که این طرح، واقعا مفهومی تجاری دارد و اتحادیه می تواند یک بازیگر معتبر در صحنه ای باشد که چین از یک دهه پیش در آن نقش غالب را بازی می کند.

هدف برنامه دروازه جهانی آن است که تا 300 میلیارد دلار از بودجه اتحادیه اروپایی، کشورهای عضو و بخش خصوصی را تا سال 2027 بسیج کند. قرار است این پول به کشورهای توسعه نیافته امکان دهد تا دوران انتقال سبز و انتقال دیجیتال خود را سرعت دهند و در عین حال اقتصادهای اتحادیه اروپایی را بهره مند سازد و نفوذ جهانی این بلوک را تقویت کند.

این تلاش تا حدودی به عنوان یک واکنش در برابر طرح کمربند و جاده چین مطرح شد که از سال 2013 صدها میلیارد دلار را به ساخت راه ها، خطوط راه آهن و بنادر در اطراف جهان اختصاص داده است. دیگر کشورهای غربی، بویژه ایالات متحده و انگلستان، نیز برنامه های سرمایه گذاری خارجی خاص خود را پی می گیرند.

یوتا اورپیلانین Jutta Urpilainen، کمیسیونر اتحادیه اروپایی در زمینه شراکت های بین المللی به فارین پالیسی می گوید: "دروازه جهانی یک پیشنهاد ارزش – پایه values-based است. سرمایه گذاری های ما، بازتابی است از استانداردها و معیارهای اجتماعی و زیست محیطی اتحادیه اروپایی و البته همچنین یک پروژه ژئوپولیتیک هم هست. امروزه زیرساخت ها، هسته ژئوپولیتیک را شکل می دهند."

اما پرسش این است که آیا این تلاش ها برای تقویت جایگاه اتحادیه اروپایی کفایت می کند؟ برآورد شده که چین از سال 2014 تا 2018 بیش از 400 میلیارد دلار وام خارجی اختصاص داده و مدعی است که در سال 2022 حدود صد میلیارد دلار قرارداد در چارچوب برنامه کمربند و جاده امضا کرده است. هدف این برنامه، صادرات ظرفیت اضافی اقتصاد چین و نیز کسب نفوذ بین المللی است. اکنون اروپا می خواهد از دفترچه راهنمای چین، درس هایی را برباید.

استفانو سانینو Stefano Sannino، مدیرکل سرویس اقدام خارجی اتحادیه اروپایی، یعنی شاخه دیپلماتیک این بلوک، می گوید که دروازه جهانی، نمایانگر رویکرد تازه ای به کمک های خارجی اتحادیه است، برنامه ای که دیگر تنها بر کمک به کشورهای هدف تمرکز ندارد بلکه همچنین منافع اروپا را هم در نظر می گیرد و خواهان ایجاد شراکت های سودمند دوجانبه است. وی می افزاید: "این یک چرخش بزرگ است."

مقام های اتحادیه اروپایی به یک پروژه کابل زیردریایی فیبر نوری اشاره می کنند که تامین مالی شده و در حال اجراست. این پروژه چندین کشور شمال آفریقا و جنوب اروپا را به هم متصل می کند. همچنین به مشارکت اتحادیه اروپایی در ساخت یک نیروگاه آبی پنج میلیارد یورویی در تاجیکستان اشاره می کنند که وابستگی آسیای مرکزی به انرژی روسیه را کاهش می دهد.

سانینو می گوید که انتظار دارد ابتکار دروازه جهانی، در سال 2023 سرعت گیرد. وی می گوید: "اکنون ما به شتاب بالایی رسیده ایم و باید بتوانیم آثار چشمگیرش را در روی زمین مشاهده کنیم." در ماه دسامبر گذشته، اتحادیه اروپایی به چهل برنامه سرمایه گذاری در مناطق جنوبی صحرای آفریقا، آمریکای لاتین و آسیاپاسیفیک چراغ سبز نشان داد.

اما  سولانگه گیو چاتِلارد Solange Guo Chatelard پژوهشگر مقیم بروکسل می گوید که گستره طرح های اروپا در قیاس با چالش پیش روی، ناکافی به نظر می رسد. آفریقا به تنهایی به یک سرمایه گذاری سالانه 150 میلیارد دلاری در زیرساخت نیاز دارد و آنچه اروپا پیشنهاد می دهد، قطره ای از یک اقیانوس است.

منتقدان دروازه جهانی همچنین گوشزد می کنند که این ابتکار، هیچ سرمایه اضافی ای را روی میز نمی گذارد و بر منابعی تکیه دارد که پیش از این توسط کشورهای عضو یا خود اتحادیه برای دوره 2021 تا 2027 منظور شده و بسیاری از پروژه هایی که اکنون زیر پرچم اتحادیه اروپایی در حال اجرا هستند، به هرحال تحقق می یافتند. باری اندروز Barry Andrews یک عضو ایرلندی پارلمان اروپایی می گوید: "این ابتکار، تا حد زیادی یک تغییر نام است." 

حتی روشن نیست که چه میزان از پولی که وعده داده شده، عملا پرداخت خواهد شد. تقریبا نیمی از 300 میلیارد یورویی که در رسانه ها تیتر شده، در واقع سرمایه گذاری های خصوصی است که اتحادیه اروپا امید دارد با سامانه تضمین های مالی اش فراهم شوند. راینهارد بوتیکوفر Reinhard Bütikofer رئیس هیئت پارلمان اروپایی برای روابط با چین می گوید: "با توجه به رویکرد سرمایه گذاران، اطمینان دارم که آنها به این فرصت توجه می کنند." به نظر او، مشارکت جامعه تجاری اروپا همچنین توسط یک گروه مشاوره کسب و کار تقویت می شود که قرار است در ماه های آینده و به عنوان بخشی از مدیریت دروازه جهانی راه اندازی شود.

با اینهمه، تلاش های پیشین اتحادیه اروپایی برای درگیر کردن بخش خصوصی در پروژه های توسعه، چندان موفقیتی نداشته است و شواهد اندکی درباره تاثیر عملی ابزارهای مالی بر ترغیب شرکت ها و کسب و کارها وجود دارد. آندروز می گوید "شکاف بزرگی از بی اعتمادی میان جامعه توسعه با جامعه سرمایه گذاری وجود دارد و نیز نبود تفاهم در هر دو سو."

چین درگیر چنین مشکلاتی نیست چرا که یک مازاد ثابت در ظرفیت تولید خود دارد و دولتی که می تواند از نفوذ خود بر بانک های دولتی و شرکت های خصوصی برای به صف کردن آن در مسیر برنامه های ژئوپولیتیک خود استفاده کند. هوآوی که یک غول فن آوری خصوصی است، طبق گزارش ها حدود هفتاد درصد شبکه نسل چهار آفریقا را ساخته است.

اویگوه اگویگو Ovigwe Eguegu کارشناس نیجریه ای در زمینه روابط چین – آفریقا در یک اندیشکده مستقر در چین می گوید که حدود نیمی از منابع ابتکار دروازه جهانی، برای آفریقا در نظر گرفته شده اما رهبران این قاره همچنین به سرعت متوجه نبود سرمایه های تازه و بلاتکلیفی سرمایه خصوصی که اتحادیه اروپایی روی آن حساب می کند، شده اند. وی می گوید "این پیام داده می شود که اتحادیه اروپایی همتراز چین عمل خواهد کرد اما در آفریقا، بدبینی زیادی به این وعده وجود دارد."

چاتلارد می گوید آفریقایی ها می دانند که اروپایی ها به دلیل نگرانی از مهاجرت است که به آفریقا توجه نشان می دهند حال آنکه سرمایه گذاری چین در زیرساخت های خارجی، بخش بنیادین مدل اقتصادی خودش است. وی می گوید: "کل ابتکار دروازه جهانی، همچون آرایشی است تا اروپایی ها احساس بهتری نسبت به خودشان داشته باشند حال آنکه کمربند و جاده با همه بدی هایی که می شود برایش برشمرد، یک دستور کار دارد و می خواهد کاری انجام شود."

یکی از بدی هایی که دولت های غربی برای ابتکار کمربند و جاده گوشزد می کنند این است که چین بار سنگین بدهی ناپایداری را بر دوش کشورهای دریافت کننده کمک می گذارد تا کنترل زیرساخت هایشان را در اختیار بگیرد و نفوذش را افزایش دهد. بسیاری هم به کنترل بندر هامبانتوتا Hambantota Port در سریلانکا به عنوان یک نمونه اشاره می کنند. سانینو مدیرکل سرویس اقدام خارجی اتحادیه اروپایی، می گوید: "رویکرد ما بر بازبودن و پایداری استوار است و نمی خواهد وابستگی خلق کند."

وام های چینی، نرخ بهره بالاتری نسبت به وام های غربی دارد اما به گفته بسیاری از تحلیگران، شعار "تله بدهی" تا حد زیادی بی اساس است و رهبران آفریقا به آن توجهی نشان نمی دهند. اگویگو می گوید: "اینطور نیست که تامین مالی چین برای آفریقا، از همه جهت گل و بلبل باشد. هرگز اینگونه نیست. اما اینکه چینی ها عمدا بخواهند کشورها را در دام بدهی گرفتار کنند و زیرساخت هایشان را در اختیار بگیرند هم حرف معتبری نیست."

حتی طرفداران ابتکار دروازه جهانی هم اذعان دارند که شفافیت بیشتر درباره اولویت ها، به سود این برنامه است و اینکه این ریسک وجود دارد که چندوچون آن تا حد بسته بندی دوباره برنامه های موجود، تنزل یابد. بوتیکوفر می گوید: "برچسب تازه بر شراب کهنه در بطری جدید. بی گمان قرار نیست ابتکار دروازه جهانی به چنین سرنوشتی برسد." 

اما حتی عینک تازه هم می تواند به اروپا کمک کند تا دعوی بزرگتری به نفوذ جهانی داشته باشد. شاخص های زیادی نشان می دهد که اتحادیه اروپایی به عنوان یک کل، بزرگترین تامین کننده کمک خارجی برای توسعه است. میان سال های 2014 تا 2018، این بلوک 350 میلیارد یورو کمک بلاعوض پرداخت کرده اما این کار از گذر ابتکاراتی در اتحادیه اروپایی و سطوح ملی انجام پذیرفته است که نتوانسته تمرکز را از ابتکار کمربند و جاده چین برداشته و متوجه خود کند. به قول سان بلال از یک اندیشکده آفریقایی – اروپایی، کلافگی اروپا از این است که میلیاردها یورو را به آفریقا اختصاص می دهد اما همه فقط درباره چین حرف می زنند.

منبع: فارن پالسی