دوشنبه ۰۵ آذر ۱۴۰۳
ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه در 17 اکتبر2023 (24/7/1402) وارد پکن شد و ضمن شرکت در سومین اجلاس مجمع کمربند-جاده دیدار مهمی با شی رهبر چین داشت. چگونه می توان سفر پوتین به پکن را تجزیه و تحلیل کرد؟
در پاسخ سه بعد سمبلیک یا نمادین، کارکراتیک یا شخصیت محوری و استراتژیک و اثر محوری این سفر را باید مورد مداقه قرار داد و روشن ساخت، روابط چین و روسیه، صرفاً موضوعی دوجانبه نبوده و ابعاد بین‌المللی اثرگذار و سرنوشت سازی داشته و دارد.
سفر پوتین به پکن، از روابط نمادین برخوردار است. دور اول مربوط به شخص او و حکم بازداشت دیوان کیفری بین‌المللی علیه اوست. در پی حمله روسیه به اوکراین، علاوه بر ابعاد نظامی و نبرد سنگین غرب و روسیه، کارزاری حقوقی و چندلایه توسط مجموعه‌ای از دولت‌ها و نهادهای غربی علیه روسیه و شخص پوتین راه افتاده و برخی در مسیر حقوقی و قضائی و به صدور بیانیه‌ها و احکام اولیه منجر شده که از جمله آنها پرونده‌هایی به دیوان کیفری بین‌المللی است.
صدور حکم بازداشت توسط دادستان دیوان کیفری بین‌المللی به مانع سفر او به اجلاس سران کشورهای عضو بریکس که از مهم اجلاس‌های این نهاد بود، گردید. اما این سفر به خاطر عدم عضویت چین در آن دادگاه، از نظر نمادین و جهانی بودن ممنوعیت سفر پوتین را مورد چالش قرار داد.
البته پوتین بعد از چند صدور حکم در محدوده فضای شورای سابق به قرقیزستان سفر کرده بود، اما پوشش و گسترده این سفر متفاوت بود.
دومین بعد نمادین سفر، چین محور بوده که آن برگزاری سومین مجمع کمربند ـ جاده است. ابتکار کمربند ـ جاده خود تبدیل به واقعیتی در روابط بین‌المللی و باعث شده که چندین پروژه و طرح واره مقابل از طرف غرب و عمدتاً آمریکا در مقابله با ابتکار کمربند جاده دنبال شود.
اما چین در کنار ابعاد عملیاتی کمربند ـ جاده با راه‌اندازی مجمع مربوط به آن، بعد نهادسازی مفهومی و سیاسی آن را دنبال می‌کند. هرچند که تعداد رهبران کشورهای مختلف جهان در این مجمع نسبت به او دور قبلی کمتر بودند، اما جنبه نمادین آن که پکن زیر چتر کمربند جاده، می‌تواند کانونی برای تعاملات بین‌المللی باشد، حائز اهمیت است.
اما، از نظر کارکراتیک، دوشخص و شخصیت‌های کانون این سفر قرار گرفتند. شی و پوتین و آنچه در این میان حائز اهمیت می باشد نه فقط روابط دو جانبه دو کشور چین و روسیه، بلکه پیوندهای شخصی میان آن دو است.
نحوه خطر کردن یکدیگر و زبان بدن که عمیقاً در سیاست مهم است نشانگر عمق یافتن روابط شخصی بین آن دو است و جالب آنکه هر دو امواج و پی‌آمدهای مسائل مربوط به سیاست داخلی را پشت سرگذاشته و نسبت به گذشته از موقعیت بهتری در مجموع و منظومه سیاسی خود برخوردارند.
از نظر اقتدار شی، بعد از مائو قرار گرفته و پوتین، چالش‌های مهمی مربوط به جنگ اوکراین را پشت سرگذاشته است. ناظران تحولات روسیه، نحوه حضور او در اجلاس مهم سوچی باشگاه والدی در اول اکتبر را نسبت به گذشته، را دلیلی بر استحکام داملی نسبی او قلمداد میکنند.
اما آنچه بیش از جنبه‌های نمادین و شخصیت محوری حائز اهمیت می‌باشد، تعمیق روابط دوجانبه چین و روسیه پی‌آمدهای استراتژیک بین‌المللی آن روابط است.
بی‌تردید جنگ اوکراین نقطه عطفی در این چشم‌انداز است. این جنگ باعث تغییر و دگرگونی در مناسبات اقتصادی روسیه با اروپا و به دنبال آن از این حجم مبادلات چین و روسیه مخصوصاً در حوزه انرژی شد.
حجم مبادلات در کشور حدود 200 میلیارد دلار تخمین زده می‌شود و به یک تعبیر، چین از تحریم انرژی روسیه سود برده و می‌برد و به نوعی وابستگی روسیه به درآمد ناشی از صادرات انرژی به چین انجامیده است.
چین همچنین بر مناطق شرقی و حوزه سیبری روسیه، سرمایه‌گذاری‌های کلانی انجام داده و در دیدگاه برخی از کارشناسان از دل مشغولی روسیه در حوزه غرب جغرافیائی خود، یعنی اوکراین، بهره‌برداری کرده است. یکی از کهنه‌کاران امور شوروی و روسیه در مجموعه اداری و سیاسی ایالات متحده، بر این باور است که حجم بالای حضور چین در منطقه شرقی و سیبری روسیه به حدی است که واکنش مسئولین و مقامات محلی در این مناطق از روسیه را برانگیخته است.
هر چه هست در این روابط دوجانبه، چین در موقعیت برتری قرار داشته و از این مناسبات دوجانبه، در تنظیم روابط بین‌المللی خود بهره‌برداری می‌کند.روابط پکن و مسکو، بدون چالش هم نیست، پکن در قضیه اوکراین، با چالش‌های گوناگونی از نظر استراتژیک روبه‌رو است. پکن بی‌تردید، نمی‌خواهد که روسیه شکست بخورد. شکست روسیه در اوکراین برای چین، به معنای تثبیت موقعیت و کسب برتری غرب و آمریکاست .
در عین حال، پژوهشگران چینی از اینکه قدرت نظامی و امنیت آن به چالش کشیده، با پرسش‌های گوناگونی روبه رو هستند. چین همچنین از به کار بردن زبان هسته‌ای و تهدید هسته‌ای، توسط برخی از محافل روسی در جنگ اوکراین نه فقط خرسند نیست، بلکه موضع دارد. عدم استفاده از سلاح های هسته‌ای خط قرمز پکن است.
فراتر از این نکات، چین ، در عین تعمیق رابطه با مسکو و (اشتراک برخی از دیدگاه‌ها با روسیه در مورد آمریکا، شیوه مقابله روس‌ها در قبال واشنگتن را در پیش نگرفته و به فاصله کوتاهی از دیدار پوتین، شی وزیر خارجه خود را به دیدار بایدن در کاخ سفید فرستاد و تا زمینه دیدار او با رئیس جمهوری آمریکا، در حاشیه اجلاس سران آپک در کالیفرنیا را فراهم کند. هر چه هست مثلث آمریکا، چین و روسیه در مناسبات بین‌المللی، پویا و سرنوشت‌ساز است.