پایان عصر تحریم ها

نویسنده: علی رضوان پور ، مدرس دانشگاه و تحلیل گر مسائل اروپا 

تحریم ها مدت هاست که سلاح دیپلماتیک مورد علاقه ایالات متحده بوده است. پاسخ دولت بایدن به حمله روسیه به اوکراین نمونه ای از این موارد است: غرب به رهبری ایالات متحده آمریکا پس ازحمله روسیه به اوکراین بلافاصله مجموعه‌ای ازاقدامات اقتصادی تنبیهی را بر مسکو تحمیل کرد و دولت‌های دیگر را برای انجام همین کار دعوت کرد. اینکه تحریم ها ابزار محبوب سیاستگذاران ایالات متحده برای اجرائی شدن خواسته هایشان بوده، از نظر بسیاری از کشورها منطقی است. آنها خلأ بین اعلامیه های دیپلماتیک توخالی و مداخلات نظامی مرگبار را پر می کنند. با این حال، روزهای طلایی تحریم های ایالات متحده ممکن است به زودی به پایان برسد. از آنجایی که در سالهای اخیر واشنگتن بیش از پیش به تحریم ها تکیه کرده، بسیاری از کشورهای مورد تحریم، شروع به مقاوم ساختن اقتصاد خود در برابر چنین اقداماتی کرده اند. به ویژه سه رویداد در دهه گذشته آنها را متقاعد کرده است که این کار را انجام دهند. 

در سال 2012، ایالات متحده با هدف منزوی ساختن ایران از سیستم مالی بین المللی، ارتباط این کشور را با سوئیفت (سیستم مالی پیام رسانی جهانی) که تقریباً تمام پرداخت های بین المللی را امکان پذیر می کند، قطع کرد. سپس در سال 2014، کشورهای غربی پس از ضمیمه شدن کریمه به روسیه، تحریم هایی را علیه روسیه اعمال کردند و این اقدام مسکو را بر آن داشت تا عدم وابستگی اقتصادی را در اولویت خود قرار دهد. سرانجام در سال 2017، واشنگتن یک جنگ تجاری را با پکن آغاز کرد که به زودی به بخش فناوری نیز سرایت کرد. با محدود کردن صادرات دانش نیمه هادی ایالات متحده به چین، آمریکا به دشمنان و رقبای خود هشدار داد که دسترسی آنها به این فناوری حیاتی ممکن است قطع شود.

این سه قسمت به ظهور یک پدیده جدید دامن زده است: مقاومت در برابر تحریم ها. قدرت ایالات متحده برای اعمال تحریم ها علیه سایر کشورها ناشی از اولویت دلار آمریکا و نظارت این کشور بر کانال های مالی جهانی است. پس منطقی است که رقبا و دشمنان ایالات متحده به دنبال اتخاذ رویکردهایی باشند که برتری آمریکا را در این حوزه کاهش دهد. چنین کشورهایی به طور فزاینده ای اقداماتی چون قراردادهای مبادله ارز، پیدا کردن جایگزین برای سوئیفت و استفاده از ارزهای دیجیتال را اتخاذ کرده اند.

ارز سخت

هشدارها در مورد اثرات منفی استفاده بیش از حد تحریم ها چیز جدیدی نیست. در سال 1998، بیل کلینتون، رئیس جمهوری وقت ایالات متحده از اینکه این کشور یک کشور تحریم کننده است و از این بابت خوشحال است، ابراز تاسف کرد. در آن زمان، این ترس ها بیش از حد بود: ایالات متحده هنوز یک قدرت اقتصادی بی‌رقیب بود و تحریم‌ها هنوز ابزار مؤثری بودند. به عنوان مثال، تحریم ها در اواخر دهه 1990، معمر قذافی، حاکم لیبی را وادار کرد تا مظنونان دو بمب گذاری در پرواز لاکربی اسکاتلند را تحویل دهد و زرادخانه سلاح های اتمی و شیمیایی خود را برچیند. اما از آن زمان، سرعت استفاده از تحریم‌ها به شدت افزایش یافته است طوری که از ایالات متحده آمریکا The United States of America به عنوان ایالات متحده تحریم ها یاد می کنند یعنی The United States of Sanctions در نتیجه دشمنان ایالات متحده اقدامات پیشگیرانه ای برای دور زدن مجازات‌های احتمالی اتخاذ کرده اند. 

یکی از راه‌هایی که کشورها خود را در برابر تحریم‌ها مقاوم‌تر کرده‌اند، سوآپ یا تبادل دوجانبه پول بین آنهاست که به آنها اجازه می‌دهد دلار آمریکا را دور بزنند. مبادلات پولی بین دو کشور، بانک های مرکزی این کشورها را مستقیماً به یکدیگر متصل کرده و نیاز به استفاده از ارز سوم را برای تجارت دو طرفه از بین برده است. چین این ابزار را با ذوق و شوق پذیرفته و با بیش از 60 کشور از جمله آرژانتین، پاکستان، روسیه، آفریقای جنوبی، کره جنوبی، ترکیه و امارات متحده عربی قراردادهای مبادله ارزی امضا کرده است که در مجموع به ارزش 500 میلیارد دلار می رسد. هدف پکن روشن است: اینکه شرکت‌های چینی بتوانند کانال‌های مالی ایالات متحده را هر زمان که بخواهند، دور بزنند.

در سال 2020، برای اولین بار، چین بیش از نیمی از تجارت خود با روسیه را با ارزی غیر از دلار آمریکا انجام داد و اکثر این مبادلات تجاری را از تحریم های ایالات متحده مصون ساخت. اینکه روسیه و چین کانال‌های پرداخت را با استفاده از رنمینبی (پول واحد چین) و روبل توسعه می‌دهند، نباید تعجب‌آور باشد. 

در مارس 2020، سازمان همکاری شانگهای، یک باشگاه سیاسی که چین، هند و روسیه از اعضای برجسته آن به حساب می آیند، توسعه پرداخت ها به پول محلی را در تلاش برای دور زدن دلار آمریکا و تحریم های ایالات متحده در اولویت قرار داد.

با توجه به تنش حاکم در روابط بین واشنگتن و پکن، تمایل فزاینده چین برای کنار گذاشتن دلار آمریکا قابل درک است اما متحدان ایالات متحده نیز در حال انعقاد قراردادهای دوجانبه با پول محلی خود هستند. هند در سال 2019 موشک های پدافند هوایی اس-400 را از روسیه خریداری کرد. معامله 5 میلیارد دلاری باید شروع تحریم های ایالات متحده را رقم می زد. اما هند و روسیه یک قرارداد مبادله ارزی را که به زمان اتحاد جماهیر شوروی بازمی‌گردد، احیا کردند. هند موشک های روسی را با استفاده از ترکیبی از روبل روسیه و روپیه هند خریداری کرد و در نتیجه از تحریم های ایالات متحده که می توانست برای توقف فروش این جنگ افزارها استفاده شود، خود را مصون نگه داشت. تا زمانی که کشورها به استفاده از کانال های مالی غرب به ویژه سوئیفت ادامه دهند، از گستره تحریم ها در امان نخواهند بود. قطع کامل دسترسی یک کشور به سوئیفت، گزینه هسته ای در زرادخانه تحریم های ایالات متحده است. این موضوع فقط یک بار علیه ایران استفاده شده است. چین و روسیه مشغول آماده سازی جایگزین های خود برای سیستم پیام رسانی سوئیفت در صورتی که کشورهای غربی نیز تصمیم به قطع ارتباط با آنها بگیرند، هستند. 

بانک مرکزی چین تمایل خود را در به چالش کشیدن هژمونی دلار آمریکا پنهان نکرده اما راه پیش رو به نظر با موانع متعددی روبه روست. "رنمینبی دیجیتال" یک پدیده جهانی جزئی باقی خواهند ماند، حتی اگر بتواند جلب توجه کند. علاوه بر این، رکود اقتصادی اخیر چین، همراه با فقدان قابلیت تبدیل رنمینبی، جذابیت این کشور را برای سرمایه گذاران کاهش داده است. کمتر به نظر می رسد که چین در دهه 2030 میلادی بتواند جایگزین ایالات متحده به عنوان بزرگترین اقتصاد جهان شود. با این حال، اکثر اقتصاددانان موافقند که طی چند دهه، حدود نیمی از تولید جهان در آسیا خواهند بود.

پایان راه؟

به ‌طور جداگانه، قراردادهای مبادله ارز، سیستم‌های پرداخت جایگزین و استفاده از ارزهای دیجیتال تأثیر زیادی در اثربخشی تحریم‌های ایالات متحده نداشته است. اما با هم، این نوآوری ها به طور فزاینده ای به کشورها این امکان را می دهد که از طریق کانال های ضد تحریم معاملات اقتصادی خود را انجام دهند. این روند غیرقابل برگشت به نظر می رسد. هیچ دلیلی وجود ندارد که باور کنیم روابط بین واشنگتن و پکن یا واشنگتن و مسکو به این زودی بهبود خواهند یافت. محتمل‌ترین سناریو این است که اوضاع بدتر شود و پکن و مسکو تلاش‌های خود را برای مقابله با تحریم‌ها دو چندان کنند. همه اینها به این معنی است که ظرف یک دهه، تحریم های یک جانبه ایالات متحده تاثیر کمی خواهند داشت.