رویارویی دیپلماتیک روسیه و ترکیه

 در سال ۲۰۱۴ میلادی، جنگجویان جدایی طلب مورد حمایت روسیه در اوکراین موفق شدند تا شهر ماریوپول را برای مدت کوتاهی اشغال کنند. ماریوپول تا قبل از حمله روسیه به اوکراین دهمین شهر بزرگ اوکراین محسوب می شد. هشت سال بعد، نیروهای روسی دوباره به این شهر حمله کردند. این طور تصور می شد که ماریوپول شکست ناپذیر است. چندین سال زمان برای تقویت خط دفاع اوکراین کافی به نظر می رسید به طوری که تقریبا همه ساکنین ماریوپول مطمئن بودند که شهر صنعتی شان به دست دشمن نخواهد افتاد. ماریوپل تبدیل به یکی از مقاوم ترین شهرهای اوکراین شده بود، تا اینکه روس ها به این شهر حمله و بی رحمانه آن را اشغال کردند.

اگرچه ماریوپول بر خلاف انتظارات سقوط کرد، اما جنگجویان هنگ آزوف توانستند تا نزدیک به سه ماه در کارخانه آزوف استال مقاومت کنند. این کارخانه فولاد شاید پولادین ترین نقطه شهر بود. جایی که پناهگاه آن حتی در برابر حمله اتمی هم می توانست مقاومت کند. سرانجام و بعد از هفته های متوالی، رئیس جمهور اوکراین دستور تسلیم نیروهای حاضر در کارخانه آزوف استال را داد. ۲۵۰۰ نفر از نیروهای اوکراینی به همراه فرماندهان خود به اسارت روس ها درآمدند. چندی بعد و در ماه سپتامبر سال ۲۰۲۲ میلادی، اوکراین موفق شد تا ۲۱۵ نفر از جنگجویان آزوف را به همراه ۵ فرمانده آن ها در تبادل اسرا آزاد کند. بر اساس توافقی که میان اوکراین و روسیه و با میانجیگری ترکیه انجام شد، این افراد با ۵۵ نفر سرباز روس، از جمله افسران و خلبانان و همچنین ویکتور مدودچوک الیگارش و مخالف اوکراینی و از دوستان خانوادگی رئیس جمهور روسیه معاوضه شدند. آن طور که توافق شده بود، قرار بود تا تمام پنج فرمانده هنگ آزوف تا پایان جنگ در ترکیه بمانند. این توافق بیش تر از یک سال پابرجا بود تا اینکه در روز هشتم جولای امسال، ولودیمیر زلنسکی رئیس جمهور اوکراین در صفحه توییتر خود خبر بازگشت فرماندهان آزوف در سفر خود به ترکیه را با دیگران به اشتراک گذاشت. 

واکنش روسیه، حداقل آن گونه که در رسانه های دولتی و همچنین شبکه های اجتماعی مشاهده می شد عصبی بود. یک روز بعد از اعلام این خبر، مجری رادیویی شبکه وِستی اف ام در سخنانی تند اعلام کرد: «اردوغان می تواند خود را به عنوان سلطان معرفی کند، حالا سلطان قرن پانزدهم یا هفدهم مهم نیست. اما بخاطر اینکه صنعت دارد و مثل انگلیس اقتصاد آن بر پایه خدمات نیست، محتاج گاز است. ما [نیروگاه هسته ای] آق قویو را از نظر مالی حمایت می کنیم. بدون انرژی، ترکیه کشوری جهان سومی خواهد بود. بله! روسیه به چین، ترکیه و ایران بخاطر دالان مواصلاتی به خارج محتاج است. اما روسیه منابع کافی برای چنان پاسخی به ترکیه دارد که می تواند سبب خون گریه کردن آن شود. چیزهایی هست که می تواند به اردوغان بفهماند روسیه چیست و روس ها چه کسانی هستند. روس ها، «شلاق خدا - бич божий» هستند».

سرگی مارکُف، فعال سیاسی روس و مشاور سابق کرملین در واکنش به نقض توافق ترکیه با روسیه در شبکه تلگرام خود نوشت: «این به وضوح تایید می کند که امروز وضع روسیه به گونه ای است که نقض توافقات با روسیه به یک امر عادی تبدیل شده است. چرا که روسیه به نقض توافقات پاسخ نمی دهد. از روی فروتنی یا انسانیت. و باید طوری جواب داد که از تخلف بترسند».

در همین راستا، دیمیتری پسکوف سخنگوی کاخ کرملین به خبرگزاری ریا نووستی روسیه گفت: «هیچکس این موضوع را به ما اطلاع نداد. طبق توافقات، این سرکردگان قرار بود تا پایان درگیری در خاک ترکیه بمانند».

اگرچه آقای پسکوف در ادامه گفته است که بازگشت فرماندهان آزوف بخاطر فشار بر روی ترکیه از طرف متحدان آن کشور برای قبول عضویت سوئد در ناتو است، اما صحبت های ایشان در مصاحبه ای دیگر و درباره چراغ سبز ترکیه به عضویت سوئد در ناتو نشان می دهد که احتمال ارتباط آزادی فرماندهان آزوف با موضوع ناتو کم است. دیمیتری پسکوف در تاریخ یازدهم جولای و بعد از قبول عضویت سوئد در ناتو در مصاحبه ای به ریا نووستی اظهار داشت که «ترکیه در ناتو تعهداتی دارد، بنابراین از ورود سوئد حمایت می کند». انتظار اینکه ترکیه بتواند از عضویت سوئد در ناتو جلوگیری کند غیر واقع بینانه بود و غیر واقع بینانه تر از آن انتظار جلوگیری از عضویت سوئد توسط ترکیه بخاطر روابط با روسیه بود! از قبل هم مشخص بود که ترکیه نه می تواند و نه می خواهد که از عضویت سوئد در ناتو جلوگیری کند و تنها دلیل مخالفت اولیه آن بازگشت به عرصه دیپلماسیُ امتیازگیری از غرب و بالا بردن وزن سیاسی خود در مجامع غربی است به خصوص که تا زمان انتخابات ریاست جمهوری در ترکیه، رئیس جمهور این کشور مواضع ضد غربی تندی را اتخاذ کرده بود و همین هم اگرچه توانسته بود باعث تضمین آرای آقای اردوغان در داخل شود، اما در خارج از کشور زیان قابل توجهی را برای وجهه ترکیه به همراه داشت. ضمن این که تورم در ترکیه در حال حاضر نزدیک به ۴۰ درصد است (در اکتبر سال گذشته به ۹۰ درصد نزدیک شده بود - البته آمار غیر رسمی بسیار بیش تر از آن بود)، اجاره ها در بعضی مناطق تا ۴۰۰ درصد افزایش داشته و کسری بودجه در پنج ماهه نخست سال جاری میلادی به ۳۷٫۷ میلیارد دلار رسیده است. همه این ها بدان معنی است که ترکیه باید روابط خود را با غرب متعادل کند تا بتواند شرایطی اطمینان بخش برای سرمایه گذاران خارجی فراهم آورد. 

عکس یادگاری ولودیمیر زلنسکی با فرماندهان آزاد شده هنگ آزوف در راه بازگشت از ترکیه به اوکراین - روسیه گروه آزوف را «فاشیست» و آن را در خاک خود ممنوع اعلام کرده است.

سخت گیری در موضوع عضویت سوئد هم برای بالا بردن وزن دیپلماتیک ترکیه در غرب بود. این سخت گیری نیز توانست تا ترکیه را به عنوان کشوری اروپایی/غربی به دیگران عرضه کند که در تصمیم گیری های بین المللی می تواند اثرگذار باشد. ضمن اینکه در داخل نیز رسانه های ترکیه توانستند تا با نشان دادن قدرت ترکیه به عنوان عضو تصمیم گیر ناتو بر چرخش این کشور از سیاست ضد غربی و ناسیونالیستی قبل از انتخابات سرپوش بگذارند. آن دسته از شهروندان و سیاستمداران ترکیه ای هم که طرفدار بهبود روابط با غرب بودند احساس رضایت کرده و فرصت یافتند تا بر سرنوشت مشترک ترکیه و غرب و اهمیت اروپا برای این کشور تاکید کنند.

همین دستاورد دیپلماتیک ترکیه در رابطه با عضویت سوئد در ناتو بود که باعث شد تا روسیه که شرایط را با بازگشت فرماندهان هنگ آزوف و توسعه ناتو به زیان خود می دید در پاسخ، دستاورد دیپلماتیک دیگر آنکارا که توافق نامه مربوط به صادرات غلات اوکراین بود مخدوش کند. 

توافق صادرات غلات اوکراین با میانجیگری ترکیه و نظارت سازمان ملل در ماه جولای سال ۲۰۲۲ میلادی بین روسیه و اوکراین به امضا رسید. روسیه که از زمان شروع جنگ، اوکراین را از دریا محاصره کرده بود با این توافق رضایت داد تا اجازه ورود و خروج کالا به بنادر اودسا، چورنامورسک و یوژنی/پیودنیی را بدهد. توافق صادرات غله همچنین به روسیه اجازه بازرسی از کشتی های در حال حرکت به سمت اوکراین در ورودی دریای سیاه را می دهد. این توافق برای اوکراین حیاتی است چرا که این کشور برای صادرات غلات خود تقریبا به طور کامل به دریای سیاه وابسته است. تا شروع جنگ، ۹۰ درصد کل صادرات محصولات کشاورزی اوکراین، یعنی رقمی حدود ۶ میلیون تن در ماه از راه دریا به دیگر نقاط جهان صادر می شد (بعد از شروع جنگ این رقم بین ۲ و ۳ میلیون تن در ماه متغیر بوده است). راه های زمینی و ریلی تنها می تواند جایگزین بخش کوچکی از این وابستگی به دریا شود. از طرفی هم صادرات غلات اوکراین از راه های زمینی و از طریق اروپا باعث شکایت کشاورزان اروپایی شده است چرا که کارخانه های محلی آسیاب، گندم ارزان تر اوکراین را برای خرید ترجیح می دهند. همین هم باعث شد تا اتحادیه اروپا به کشورهای بلغارستان، مجارستان، لهستان، رومانی و اسلواکی اجازه ممنوعیت خرید و فروش غلات اوکراین را بدهد (وقتی بحث منافع است نه «تجارت آزاد» و نه «کمک به اوکراین» اهمیتی ندارد!).

توافق صادرات غلات میان اوکراین و روسیه چنان دستاورد مهمی برای آنکارا محسوب می شد که رسانه های طرفدار حاکمیت در ترکیه چند هفته بعد از امضای آن برای این توافق برنامه تهیه کردند و تا همین اواخر هم از کارشناسان دعوت می شد تا درباره دستاورد دیپلماتیک ترکیه اظهار نظر کنند. اگرچه با این توافق ترکیه توانست تصویری صلح طلب و طرفدار مستضعفین برای خود در جهان بسازد، اما واقعیت این است که بر خلاف آن چه که گفته می شود قسمت بزرگی از غلات اوکراین به کشورهای ثروتمند صادر می شود. بنابر آمار رسمی (statista.com)، از ماه آگوست سال ۲۰۲۲ میلادی تا ماه جولای سال جاری میلادی، ۴۴ درصد از صادرات غلات اوکراین از راه دریای سیاه به کشورهای با  درآمد بالا صادر شده است. این در حالی است که کشورهای کم درآمد تنها سهمی بالغ بر یک پنجم این صادرات را از آن خود کرده اند. اگرچه این صادرات بر روی کاغذ به روسیه هم اجازه فروش کود و محصولات کشاورزی را می دهد اما شرکت های غربی به سبب نگرانی از بروز مشکلات ناشی از تحریم ها تمایلی به تجارت آشکار با روسیه حداقل در این زمینه ندارند. خواسته های روسیه هم در این توافق پاسخ مثبتی نگرفته است. خواسته هایی مثل فروش غلات و کود روسیه بدون موانع تحریمی یا بازگشت‌ آگروبانک روسیه به سوئیفت در میان شروط پایه ای کرملین برای اجرای توافق صادرات غلات بوده اند که غرب آن ها را بی پاسخ گذاشته است.

۲۴ جولای ۲۰۲۲ - «امضای ۱۵ میلیارد دلاری» و «یک دنیا تشکر» - اشاره رسانه ترکیه ای به دستاورد دیپلماتیک رجب طیب اردوغان و پیام های تبریک سران دیگر کشورها بخاطر توافق صادرات غله اوکراین 

اما حالا روسیه خروج خود از توافق صادرات غلات اوکراین را اعلام کرده است. با این کار در وهله اول اوکراین متحمل بیش ترین زیان خواهد شد که صادرات غلات بخش مهمی از درآمد آن را شکل می دهد. البته باید گفت که اوکراین برنامه ای را آغاز کرده که به این کشور اجازه صادرات غلات از رود دانوب را می دهد. بر این اساس، در صورت بروز حادثه، صندوقی با ذخیره ۵۰۰ میلیون دلار قرار است تا برای کشتی هایی که در دریای سیاه و رود دانوب حرکت می کنند جبران خسارت کند. اگرچه از نظر روانی این برنامه می تواند نشان دهنده آن باشد که بدون روسیه هم عبور و مرور در دریای سیاه جریان خواهد داشت اما بعید به نظر می رسد که اوکراین بتواند بدون رضایت روسیه به تجارت در این دریا ادامه دهد. حتی بدون محاصره کامل هم با مین گذاری، انفجار کشتی ها و یا حمله به بنادر آن طور که روسیه اخیرا به بندر اودسا انجام داده عبور و مرور دریایی مختل می شود.

روسیه هم از این اهرم برای اعمال فشار بر اروپاییان و اوکراین استفاده می کند. لازم به یادآوری است که روسیه در تاریخ ۲۹ اکتبر سال گذشته میلادی اعلام کرد که کشتی هایی که برای محافظت از کشتی های حامل غلات مورد استفاده قرار می گرفتند در حمله اوکراین به کریمه آسیب دیده اند و به همین دلیل هم این کشور عضویت خود در توافق صادرات غله اوکراین را به حالت تعلیق درآورد. 

اعلام خروج روسیه از این توافق درست یک روز بعد از آن صورت می گیرد که شبه جزیره کریمه و پل ارتباطی آن با روسیه هر دو مورد حمله ارتش اوکراین قرار گرفته است. خروج روسیه از توافق صادرات غله اوکراین برای اروپاییان هم چندان خوشایند نخواهد بود چرا که احتمالا دوباره باید شاهد افزایش قیمت مواد غذایی و کمبود روغن در این اتحادیه بود. روسیه ۳۰ درصد و اوکراین ۲۰ درصد از کل صادرات گندم و ذرت جهان را در دست دارند. عدم ادامه صادرات به خصوص برای دامداران اروپایی سخت خواهد بود چرا که دامداران خوک و طیور را با غلات تغذیه می کنند (۶۲ درصد از غلات در اروپا برای تغذیه حیوانات استفاده می شود). لازم به یادآوری است که اروپا دومین واردکننده بزرگ دانه های روغنی و سومین واردکننده بزرگ غلات در جهان است. اوکراین در سال ۲۰۲۱ میلادی با ۲۸ درصد، بزرگ ترین شریک تجاری اروپا برای صادرات غلات به حساب می آمد. البته به نظر می رسد بعد از افزایش موقتی قیمت، برزیل و روسیه بتوانند جایگزین اوکراین در این زمینه شوند.

اعلام عدم تمدید توافق صادرات غلات اوکراین در حالی که رئیس جمهور ترکیه در سفری رسمی در عربستان سعودی به سر می برد قطعا باعث خدشه دار شدن تصویر ترکیه به عنوان بازیگری موثر در عرصه دیپلماسی خواهد بود. آنکارا بر خلاف توافقات انجام شده با مسکو به فرماندهان هنگ آزوف اجازه ترک خاک ترکیه برای بازگشت به اوکراین را داد. این تخلف در توافق و توسعه مرزهای ناتو که با تبلیغات گسترده پیرامون قدرت دیپلماتیک ترکیه در داخل و خارج انجام می شد سبب شد تا مسکو که خود را در گوشه رینگ می دید از اهرم فشار در توافق صادرات غلات استفاده کند تا نه تنها باعث از بین رفتن یکی از دستاوردهای بزرگ رئیس جمهور ترکیه می شود بلکه نشان می دهد که روسیه بازیگر اصلی در دریای سیاه است. البته، از نظر اقتصادی هم عدم ادامه این توافق برای ترکیه هزینه بر خواهد بود. طبق آمار تلویزیون خبر ترک ترکیه، ۱۳ درصد از غلات صادرات اوکراین به ترکیه می رسد. ترکیه غلات مورد نیاز برای مصرف در داخل را خود تولید می کند. تقریبا تمامی غلات وارداتی از اوکراین در فرآوری محصولات ساخت ترکیه همچون ماکارونی و صادرات آن به دیگر کشورها از جمله کشورهای غرب آسیا مورد استفاده قرار می گیرد که عدم تامین آن می تواند ضربه ای به شرکت های این کشور باشد. 

در این میان، اوکراین هم که دوباره دست به حملاتی به شبه جزیره کریمه و راه ارتباطی آن با روسیه زده خود را تحت فشار خواهد یافت تا هم از نظر مالی بر مشکلات آن افزوده شود و هم با فشار بر اروپا برای یافتن راه حلی بر تنش موجود میان کیف و پایتخت های اروپایی اضافه شود. بحث آخری که باقی می ماند، موضوع «گرسنگی جهانی» و «فقر در آفریقا» است که اروپا و ایالات متحده تبلیغات خود را پیرامون آن آغاز کرده است. البته قبل از آن باید به آماری که بی بی سی ترکیه اخیرا از سهم کشورهای فقیر از صادرات غله اوکراین منتشر کرده است توجه نمود: «اتیوپی، یمن، سودان، سومالی، افغانستان و کشورهای فقیر از این دست تنها از ۹۲۲ هزار تن، یعنی ۳ درصد [از این صادرات] بهره مند شده اند»! تصور می شود که از نظر غرب مردمان فقیر در آفریقا و اروپا مهم هستند، اما آن چه واقعا در توافق صادرات غله اوکراین برای غرب اهمیت دارد نه مردمان فقیر کشورهای دیگر بلکه خوک های دامداران اروپایی است!