شنبه ۰۴ مرداد ۱۴۰۴
در ماه های اخیر منطقه قفقاز جنوبی مورد توجه بیشتر کشورهای منطقه و قدرت های پیرامونی قرار گرفته که دیدار رهبران باکو و ایروان در امارات متحده عربی، رایزنی رئیس جمهور ترکیه با رهبران این کشورها و حتی رایزنی‌ها با جولانی در باکو و غیره در کنار بروز تنش‌هایی در روابط باکو و مسکو قابل توجه است. همچنین اظهار نظرهای جدید در مورد کریدور جعلی زنگزور و نحوه مدیریت آن حتی توسط شرکت‌های غربی و خارجی و به‌ویژه برخی صحبت‌ها در مورد برقراری کریدور در بهار آینده از اهمیت مضاعف برخوردار است.
تعاملات منطقه‌ای و بین المللی در حالی به دوران جدید از رقابت‌ها وارد شده که همانند رشد تکنولوژی بر سرعت تحولات سیاسی و امنیتی افزوده شده و عرصه بین‌الملل درگیر بحران‌های متکثر و متنوع از جمله جنگ تحمیلی 11 روزه به جمهور اسلامی ایران، نسل‌کشی در غزه، جنگ اوکراین؛ جنگ تعرفه‌های آمریکا با جهان به‌ویژه با چین و اروپا و تحولات فوق‌العاده در محوریت اورآسیا از جمله قفقاز جنویی و غرب آسیاست. امر مسلم این که این منطقه نقش برجسته‌ای در ژئواستراتژی محور اوراسیا دارد و به تعبیر کاپلان نقطه کانونی تسلط بر تعاملات بین المللی از منطقه بالکان به منطقه قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی تغییر یافته است. البته این منطقه از دیرباز حوزه تمدنی ایران بوده توامان با چهارراه اشتراکات فرهنگی، دینی و قومی که تحولات متنوعی را در مقاطع مختلف تاریخی تجربه کرده است. اکنون هم به عنوان یک منطقه مهم حائل بین دو دریای ارزشمند دریای سیاه و خزر قرار دارد و در واقع، می توان گفت نقش بسیار مهمی در مباحث کریدورها، انتقال انرژی و اساسا صلح و ثبات و توازن منطقه‌ای داشته است. پس از شروع بحران اوکراین و اعمال تحریم‌های تمام عیار غرب علیه روسیه، روابط باکو و مسکو، منسجم و قوی‌تر شده است.
این منطقه غنی از نظر منابع طبیعی و ظرفیت‌های توسعه‌ای به عنوان حوزه تمدنی و تاریخی ایران، تحولات جدید در سال ۱۴۰۰ با عملیات نظامی آذربایجان علیه ارمنستان شاهد بود که هدف غایی در این رقابت بین محور ترکی – آذری – ارمنستان – روسیه داشتن سهم بیشتر در تسلط بر منطقه اورآسیاست که دارای اهمیت ژئوپلتیک و ژئواکونومیک است.
در شرایط جدید که بروز نشانه‌های جنگ گرم و سرد جدید بین روسیه و غرب را شاهد هستیم، سه کشور قفقاز جنوبی به‌ویژه روسیه نگاه ویژه‌ای به سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان کانون مهم و تاثیرگذار تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی توامان با روابط دوجانبه توجه ویژه‌ای دارند. در عین حال که روس‌ها تلاش می‌کنند که نقش و توانمندی خود را در منطقه در رقابت با آمریکا، ترکیه و حتی چین افزایش دهند و به‌گونه‌ای تمام‌عیار تحرکات کشورهای همسایه که گرایشی به ناتو داشته‌اند را کاملا تحت نظر بگیرند.
در شرایط جاری اخبار و تحولات مربوط به کریدور موهوم زنگزور، برخی از کشورهای منطقه اهداف و منافع خاصی را دنبال می‌کنند که به‌طور طبیعی به نفع امنیت دراز مدت منطقه نبوده و نخواهد بود، لذا دولت ارمنستان هم، به آثار سوء این موضوع پی برده و مخالفت خود را اعلام کرده است. با توجه به تحولات میدانی و مواضع رسمی سران جمهوری اسلامی ایران که در سطوح مختلف و حتی در سطح مقام معظم رهبری در چند مرحله به مقامات طراز اول این کشورها از جمله روسیه، ارمنستان، آذربایجان و ترکیه اعلام شده و به نظر می رسد، چندان جایی برای عملیاتی شدن این کریدور موهوم با شرایطی که مورد نظر باکوست، وجود ندارد؛ چرا که طبیعتا هر گونه تغییر در جغرافیای منطقه، مرزها و اساسا ژئواستراتژی منطقه، به هیچ عنوان برای جمهوری اسلامی ایران پذیرفته شده نیست. همواره یکی از اصول مهم سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، حفظ تمامیت ارزی کشورها و عدم تغییر مرزها و ژئواستراتژی مناطق مختلف از جمله این منطقه بوده است که نقش مهمی در صلح و ثبات منطقه ایفا می‌کند.
در عین حال از سویی کشورهای منطقه قفقاز و آسیای مرکزی خواسته یا ناخواسته دوران حساسی را تجربه می‌کنند که به نوعی منافع این کشورها را وجه المصالحه قدرت‌های خارجی به‌ویژه انگلیس فرانسه، آمریکا، روسیه و غرب قرار داده است. حتما تحولات اخیر دستاورد قابل ملاحظه‌ای برای مردم منطقه نخواهد داشت یا حداقل هیچ کشوری برنده حوادث اخیر نخواهد بود. از سوی دیگر این تحولات به روند فعالیت اقتصادی کشورها لطمه جدی زده و در درازمدت بر میزان رشد اقتصادی و تامین نیازهای انرژی اروپا و کالاهای اساسی تاثیرگذار است؛ مضافا که دیگر فعالیت‌ها از جمله صنعت توریسم را نیز با رکود جدی مواجه می‌کند. در عین حال باید اذعان کرد که مرحله جدیدی از جنگ سرد شروع شده که با تغییر نقشه ژئواستراتژی جهانی می‌تواند ضمن جابه‌جایی نقش اجزای پازل قدرت در شرق اروپا، قفقاز و آسیای مرکزی، عواقب خطرناکی از جمله تغییر مرزها و حتی آغاز اولین جنگ فرامنطقه ای در هزاره سوم میلادی برای بشریت داشته باشد.
جمهوری اسلامی ایران در سال‌های اخیر تحرکات سیاسی و اقتصادی قابل توجهی در منطقه داشته که تایید کننده تداوم مواضع متوازن بی‌طرفی فعالانه با هدف رایزنی با رهبران کشورهای منطقه و تقویت همکاری‌های همه‌جانبه است که در اظهار نظر مقامات کشورمان به باکو و ایروان بر آن تاکید شده است؛ در عین حال که در سال‌های اخیر ابعاد مختلف سیاسی، فرهنگی به‌ویژه مبادلات اقتصادی و بازرگانی با سه کشور منطقه قفقاز جنوبی از جمله ارمنستان رشد قابل توجه تا دو برابری داشته است و همچنان ظرفیت های بیشتری برای سرمایه گذاری مشترک و اقدامات مشترک اقتصادی و تکنولوژیک وجود دارد؛ همچنین در نشست سران بریکس در مسکو در اکتبر 2024 رئیس محترم جمهوری اسلامی کشورمان در دیدار با رهبران کشورهای مهم منطقه از جمله نخست‌وزیر ارمنستان بر اهتمام کشورمان در گسترش تمام عیار روابط با همسایگان از جمله سه کشور قفقاز جنوبی تاکید شده است.
به هر حال کشورمان ضمن رصد دقیق تحولات، اتخاذ مواضع شایسته و به موقع، رویکرد مهم تشویق طرفین به حل و فصل اختلافات مرزی و ارضی طرفین با محوریت گفت‌وگو و مبنا قرار دادن کنوانسیون‌ها و مقررات بین المللی را سرلوحه امور قرار داده، چرا که ترقی و تعالی تمام عیار منطقه در گرو برقراری صلح پایدار و اعتماد توامان با مشارکت جمعی است.
ختم کلام این‌که از طرفی اگر چه در حال حاضر شرایط منطقه به سوی پیچیدگی خاصی جلو می‌رود ولی تجربه تاریخی می‌گوید که رهبران هوشمند کشورهای پیرامونی باید به گونه‌ای عمل کنند که وجه‌المصالحه قدرت‌های بزرگ قرار نگیرند و از طرف دیگر ضرورت دارد جمهوری اسلامی ایران ضمن تقویت ابعاد همه‌جانبه روابط با تمرکز بیشتری بر بنیان‌های تمدنی و فرهنگی تمرکز بیشتری با رویکرد توسعه‌ای و اقتصادی با کشورهای قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی داشته باشد.