جمعه ۰۲ آذر ۱۴۰۳
همانطور که از قبل هم مشخص بود جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی دولت جو بایدن دیروز شنبه وارد عربستان سعودی شد. سفر سالیوان از ابعاد مختلف، هم برای آمریکا، هم برای اسرائیل، هم برای کشورهای منطقه و در کل مناسبات جهانی حائز اهمیت است. از یک سو تل آویو چشم امید دارد که سالیوان بتواند موتور خاموش شده تلاش ها برای احیای روابط اسرائیل و عربستان را مجددا روشن کند تا سعودی ها را مشتاق به عادی سازی مناسبات با آنها نماید، کما اینکه در همین رابطه تساحی هنگبی، مشاور امنیت داخلی اسرائیل ابراز امیدواری کرد که سفر جیک سالیوان، همتای آمریکایی وی به عربستان سعودی برای عادی سازی روابط بین تل آویو و ریاض موفقیت آمیز باشد.
مشاور امنیت ملی اسرائیل با ابراز خوش بینی نسبت به دستیابی به موفقیت در این سفر تاکید کرد که برای ایالات متحده مهم است که حرکتی را رهبری کند که عربستان سعودی را به پیمان ابرهیم برای عادی سازی روابط و صلح با اسرائیل نزدیک کند. سالیوان پیشتر در اظهار نظری درباره سفر به عربستان سعودی گفته بود که کشورش به طور جدی برای عادی سازی روابط بین اسرائیل و عربستان سعودی تلاش می کند.
با سفر جک سالیوان و دیدارش با بن سلمان هنوز مشخص نیست که عربستان سعودی چه نیت و نگاهی نسبت به عادی سازی مناسبات با اسرائیل دارد. در این باره طیفی از کارشناسان اعتقاد دارند با اقدام ریاض در احیای مناسبات با تهران و همچنین سفر برخی از مقامات بلندپایه حماس به عربستان و تلاش سعودی ها برای ترمیمی روابط با سوریه اکنون دیگر این کشور (عربستان) تمایلی به عادی سازی مناسبات با اسرائیل ندارد.
درعین‌حال مجموعه اقدامات و کارنامه کابینه افراطی نتانیاهو در افزایش تجاوزات علیه فلسطینیان باعث شده است که جهان اسلام و جهان عرب در یک گسل جدی با اسرائیل قرار بگیرند که در فاصله گیری ریاض از تل آویو موثر بوده است. در مقابل طیفی از تحلیلگران هم نگاهی متفاوت دارند و بر این باورند که امضای توافق سه جانبه پکن و احیای روابط ایران و عربستان، سفر هیات بلندپایه حماس و ترمیم روابط با سوریه ازوما به معنای کنار گذاشتن عادی‌سازی مناسبات از دستور کار سیاست خارجی عربستان نخواهد بود، بلکه نوعی توازن بخشی را به ذهن متبادر می کند.
با توجه به این ارزیابی‌ها، جواد ملکیان، کارشناسی بود که در گفت گویش با «شرق» چنینی نگاهی دارد و تاید می کند که پرخش ریاض به سمت تهران، گروه های فلسطیین و دمشق و نیز تلاش برای پایان جنگ یمن، نه به معنای کنار گذاشته‌شدن طرح عادی‌سازی روابط با تل‌آویو، بلکه موازنه بخشی سیاست خارجی منطقه ای ریاض را می رساند. چون از منظر این تحلیلگر، سعودی‌ها سعی دارند با برقراری روابط سیاسی و دیپلماتیک با تهران، دشمق، جریان‌های فلسطینی و نیز پایان جنگ یمن عملا وزن و توان چانه‌زنی خود را در عادی‌سازی روابط با اسرائیل تا جایی بالا ببرند که امتیازات مدنظر خود را کسب کنند. با این حال علی لقمانی هم دیگر کارشناس در گفت گو خود با «شرق»، تحلیلی کاملا متفاوت دارد و بر این باور است که در شرایط کنونی مجموعه اقدامات، جنایات و تجاوزات نتانیاهو و برخی چهره‌های افراطی کابینه‌اش مانند بن گویر عملا باعث شده است که کشورهای جهان اسلام و جهان عرب که قبلا در شکاف سیاسی با جریان‌های مقاومت فلسطینی بوده‌اند، اکنون به سمت پرکردن این شکاف بروند.
تهران، دستور کار محوری سالیوان در منطقه
با هر عینکی و از هر زاویه ای که به سفر جیک سالیوان نگاه شود بدون شک جمهوری اسلامی ایران و مشخصاً پرونده فعالیت‌های هسته‌ای تهران، مهمترین یا یکی از مهمترین دستور کارهای مشاور امنیت ملی بایدن است. قبل از انجام این سفر، جیک سالیوان پیرامون موضوع هسته ای ایران در مواضعی بینابین، یکی به میخ کوبید و یکی به نعل. روز پنجشنبه هفته گذشته بود که وی طی سخنانی در اندیشکده «انستیتو واشنگتن» به موضوع هسته‌ای ایران اشاره کرد.
از یک سو مشاور امنیت ملی کاخ سفید بار دیگر بر ضرورت حل و فصل مسائل پیرامون برنامه هسته‌ای ایران از طریق راهکارهای دیپلماتیک تأکید کرد و عنوان داشت که واشنگتن به دنبال راه حل دیپلماتیک برای برنامه هسته‌ای ایران است و در طرف دیگر، جیک سالیوان، با اعلام اینکه «ایران هرگز اجازه دستیابی به سلاح هسته‌ای را نخواهد داشت»، گفت: « ایالات متحده آزادی عمل اسرائیل در مقابل تهدید هسته‌ای جمهوری اسلامی را به رسمیت می‌شناسد.»
البته گفته های سالیوان با واکنش توئیتری علی شمخانی همراه بود. دبیر شورای عالی امیت ملی در توئیت نوشت: «جیک سالیوان گفته که در صورت اقدام ایران برای ساخت بمب هسته‌ای، آمریکا آزادی عمل اسرائیل برای مقابله با آن را به رسمیت خواهد شناخت؛ این اعتراف یعنی مسئول همه اقدامات تروریستی رژیم صهیونیستی علیه افراد و تاسیسات اتمی ایران تاکنون آمریکا بوده و خواهد بود و قطعا باید تبعاتش را بپذیرد.»
با اینحال بند بازی جک سالیوان از منظر حسین اسعدیان در گفت وگو با «شرق» حکایت از آن دارد که کاخ سفید و دولت بایدن در در یک بلاتکلیفی ناشی از فشار اسرائیل، جریان های رادیکال داخلی در آمریکا به واسطه نزدیک شدن به انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۲۴ و همچنین نگرانی از روند رو به رشد فعالیت‌های هسته‌ای ایران است.
به همین دلیل این کارشناس می گوید که کاخ سفید از یک سو تمایلی به مذاکره با ایران بر سر برجام سابق را ندارد و با اعلام حمایت از اسرائیل، دست او را در هرگونه اقدام نظامی باز می‌کند که بیشتر یک لفاظی سیاسی است و در طرف دیگر کماکان دیپلماسی را تنها راه حل موثر در تعامل با تهران می داند، کما اینکه به اذعان سالیوان همچنان بهترین راه برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای، یک «توافق موثر» است. چرا که از دید مشاور امنیت ملی کاخ سفید «برنامه هسته‌ای ایران بدون توافق دارد پیشرفت می‌کند، در حالی‌که یک توافق می‌تواند آن را محدود سازد.»
خبرگزاری رویترز هم با اشاره به پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران در ماه‌های گذشته گزارش داد که دولت بایدن نمی‌تواند بیش از این پیشرفت هسته‌ای ایران را نادیده بگیرد. این خبرگزاری در گزارش خود مدعی است در شرایطی که آمریکا و متحدان اروپایی آن با حمله روسیه به اوکراین و افزایش تنش با چین دست و پنجه نرم می‌کنند، برنامه هسته‌ای ایران همچنان تهدیدی به شمار می‌آید که در حال شعله‌ور شدن مجدد است. رویترز در ادامه به نقل از سه مقام اروپایی گزارش داد که انگلیس، فرانسه و آلمان در نشانه‌ای از نگرانی اروپا به ایران هشدار داده‌اند که اگر تهران اورانیوم را تا سطح مطلوب برای آن چه آنها گریز هسته‌ای عنوان می‌کنند غنی‌سازی کند، مکانیسم ماشه تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را فعال خواهند کرد.
بنابر گزارش رویترز، این هشدار که سال گذشته در نامه‌ای که قبلاً گزارش نشده بود توسط وزیران امور خارجه این کشورها ارسال شد، نشان دهنده ترس غرب از این است که ایران می‌تواند اورانیوم را با درجه خلوص ۹۰ درصد غنی‌سازی کند. این نگرانی‌ها در ماه فوریه پس از اینکه بازرسان سازمان ملل کشف کردند که ذرات اورانیوم با خلوص ۸۳.۷ درصد در تاسیسات هسته‌ای ایران وجود دارد، تشدید شده است.
این خبرگزاری افزود که نگرانی مجدد بر سر فعالیت‌های هسته‌ای ایران در زمان بدی برای جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده رخ خواهد داد که بر حفظ حمایت متحدان از جنگ در اوکراین و متحد کردن کشورهای غربی بر سر عقب‌نشینی از جاه‌طلبی‌های نظامی و دیپلماتیک چین متمرکز است. رویترز در ادامه گزارش داد که اختلاف نظرهایی میان مقام‌های آمریکایی و مشاوران جو بایدن در کاخ سفید بر سر موضوع ایران وجود دارد. در حالی که برخی از شخصیت‌های تاثیرگذار ترجیح می‌دهند مساله ایران و مذاکرات احیای برجام را در اولویت‌های جو بایدن قرار ندهند، برخی از مقام‌ها و تحلیلگران آمریکایی چنین نگاهی ندارند.
یک دیپلمات غربی که خواست نامش فاش نشود در این باره گفت: «آنها مشغول اوکراین و روسیه هستند و در حال حاضر نمی‌خواهند جبهه دیگری باز کنند. بنابراین، آنها می‌خواهند تمام تلاش خود را برای جلوگیری از این (غنی‌سازی ۹۰ درصد) انجام دهند.» در همین راستا یک مقام ارشد ایران نیز به رویترز گفت که تهران چنین اقدامی را بر نخواهد تافت و واکنش تندی در مقابل بازگشت احتمالی تحریم‌های سازمان ملل اتخاذ می‌کند.
این مقام ارشد که خواست نامش فاش نشود همچنین خاطر نشان کرد: اگر طرف‌های دیگر به هر بهانه‌ای بخواهند دست به چنین کاری بزنند و تحریم‌های سازمان ملل را علیه ایران فعال کنند، تمام عواقب و مسئولیت‌های آن متوجه خودشان خواهد بود. واکنش ایران می‌تواند از خروج از NPT (معاده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای) تا سرعت بخشیدن به فرآیند هسته‌ای و افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم باشد.
به گزارش رویترز، اظهارات این مقام ایرانی صریح‌تر از صحبت‌های سخنگوی وزارت امورخارجه ایران بود که روز دوشنبه هفته گذشته گفته بود تهران به قدرت‌های غربی اطلاع داده که در مقابل چنین اقدامی چگونه واکنش نشان خواهد داد. کشورهای غربی نگرانند که غنی‌سازی ۸۳.۷ درصدی اورانیوم اقدامی عمدی از سوی ایران بوده باشد و این مقدمه‌ای برای تولید اورانیوم ۹۰ درصدی به شمار رود.
این خبرگزاری بریتانیایی همچنین نوشت: «در حالی که مقام‌های غربی می‌خواهند درهای دیپلماسی را باز بگذارند، تنش با روسیه و چین این کار را سخت‌تر می‌کند. اختلافات بر سر جنگ اوکراین و همچنین افزایش تنش‌های پکن و واشنگتن شرایط را پیچیده‌تر و احتمال احیای توافق هسته‌ای را بیشتر کاهش داده است. ضمن اینکه در چنین شرایطی مشخص نیست مسکو و یا پکن تا چه اندازه تمایل داشته باشند که برای احیای برجام تلاش کنند.» رویترز در ادامه با اشاره به توقف چندین ماهه مذاکرات احیای برجام افزود که اگر توافق هسته‌ای با ایران به پایان برسد، غرب سه گزینه دارد: «بازدارندگی»، «اقدام نظامی» یا «یک برنامه‌ریزی برای مذاکره جدید.»
عربستان و نقش جدید در مذاکرات هسته ای؟!
با تداوم بن بست در مذاکرات و همچنین شرایطی که برای موضوع هسته‌ای ایران در سایه افزایش نگرانی ها وجود دارد و نیز در سایه تحرکات سه عضو اروپایی برجام برای فعال کردن مکانیسم ماشه، این سوال مطرح است که کدام یک از سه گزینه «اقدام نظامی»، «بازدارندگی» یا «مذاکرات جدید برای توافق» می‌تواند روی دهد؟ علیرضا راستین در گفت و گویی که با «شرق» دارد در بین سه گزینه مطرح شده رویترز «اقدام نظامی» را دور از واقعیت می داند، چرا که به زعم او، هم کشورهای عربی، هم اسرائیل، هم آمریکا و اروپا و هم جمهوری اسلامی ایران به تبعات آن واقفند. به همین دلیل این کارشناس «گزینه نظامی» را صرفا یک فشار روانی بر تهران می داند که هیچ گاه عملیاتی نمی شود.
در این رابطه راستین لفاظی های چند روز اخیر اسرائیل برای تحریک غرب علیه تهران و به کارگیری گزینه نظامی را در راستای همان فشار روانی ارزیابی می کند. اشاره این کارشناس به گفته ای یوآو گالانت، وزیر دفاع اسرائیل بود که روز پنجشنبه با ابراز نگرانی از «پیشرفت چشمگیر» در برنامه هسته‌ای ایران ادعا کرد که تهران مواد لازم را برای ساخت پنج بمب هسته‌ای به دست آورده است. یوآو گالانت گفت: «اشتباه نکنید، ایران با یک بمب اتم راضی نمی‌شود، ایران تاکنون مواد غنی‌شده ۲۰درصدی و ۶۰درصدی را برای ساخت پنج بمب هسته‌ای به دست آورده است.»
به گزارش شبکه خبری «آی۲۴» اسراییل، یوآو گالانت در ادامه با اشاره به موج اخیر پرتاب موشک از غزه و استقرار نیروهای ایرانی در سوریه، هشدار داد که «پیشروی‌های ایران و غنی‌سازی تا ۹۰درصد اشتباه بزرگی ازسوی ایران خواهد بود و می‌تواند منطقه را به آتش بکشد.» همزمان بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم اسراییل هم روز پنجشنبه در دیدار با هیاتی از اعضای دو حزب کنگره امریکا ادعا کرد که جمهوری اسلامی ایران به اندازه «۵۰ کره‌شمالی»، خطرناک است. با اینحال تحلیلگر حوزه بین الملل این مواضع را در به کارگیری «گزینه نظامی» علیه تهران تعیین کننده نمی داند و در ادامه ارزیابی های خود به «شرق» روی دو گزینه «بازدارندگی» و «یک برنامه ریزی دقیق و منسجم با هدف مذاکرات جدید برای توافق جدید» تمرکز می کند و آنها را جدی تر و مهم تر می بیند.
البته این مفسر حوزه سیاست خارجی یادآور می‌شود دو گزینه مذکور لزوماً دو گزینه منفک و مستقل از همدیگر نیستند، بلکه در راستای و در طول همدیگر تعریف می شوند. به این معنا که ابتدا با بازدارندگی، تهران به سمت میز مذاکره کشیده شود و در ادامه یک برنامه ریزی جدید برای مذاکرات جدید با هدف انجام توافق جدید در دستور کار خواهد بود. چرا که از دید این کارشناس اکنون دیگر اروپایی ها و آمریکا تمایلی به احیای توافق سال ۲۰۱۵ ندارند.
با توجه به آنچه که خبرگزاری رویترز در گزارش خود عنوان داشت، در یک سناریوی محتمل که به نظر می رسد مهم و تا حدی نزدیک به واقعیت باشد، علیرضا راستین تاکید دارد که شاید دولت بایدن در سایه سفر جیک سالیوان بخواهد از برگه عربستان سعودی برای کشاندن ایران به میز مذاکره استفاده کند. البته این کارشناس یادآرو می شود که به موازات آن تلاش عمانی ها و همچنین تحرکات سه کشور اروپایی در زمینه فعال کردن مکانیسم ماشه می تواند یک تقسیم وظیفه باشد.
از این رو راستین، فضای جدید در سیاست خارجی را بعد از توافق پکن و ازسرگیری مناسبات تهران - ریاض را جدی می داند و پیرو آن اعتقاد دارد، «اگر آمریکا چراغ سبزی را به سعودی ها برای احیای روابط با جمهوری اسلامی ایران نشان داده اند که از یک سو به دلیل کاهش هزینه ها به واسطه جنگ یمن و دیگر موضوعات مربوطه است و از سوی دیگر شاید بایدن در برنامه های آتی سعی داشته باشد از مسیر عربستان، ایران را وارد ریل گذاری مدنظر خود کند.»
با این خوانش، مفسر حوزه سیاست خارجی نقبی هم به گذشته می‌زند و خاطرنشان می‌کند که عربستان سعودی همواره در مذاکرات احیای برجام، چه در دولت روحانی و چه در دولت رئیسی به صورت مکرر عنوان داشته‌اند که باید نمایندگانی از کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس در مذاکرات حضور داشته باشد و یا اینکه منافع و امنیت این منطقه (حاشیه خلیج فارس) هم در مذاکرات احیای برجام مدنظر قرار گیرد. به همین دلیل راستین دور از ذهن نمی داند که عربستان بخواهد با نقش‌آفرینی در مذاکرات هسته‌ای اهداف، منافع و تضمین امنیتی خود را هم تامین کند.
منبع/دیپلماسی ایرانی