دوشنبه ۰۱ بهمن ۱۴۰۳
در جهان هزاره سوم با روند شتابان تحولات و تغییرات سیاسی و امنیتی و رشد روزافزون نقش فناوری در حیات بشری، اهمیت نقش سیاست خارجی در موفقیت کشورهای در نظام بین المللی جهش روزافزون داشته و در این فرایند رویکرد توازن در روابط خارجی دول مختلف اهمیت فوق‌العاده ای دارد؛ در همین راستا جمهوری اسلامی ایران نیز به‌ویژه در سال اول دولت چهاردهم سیاست گسترش روابط با قدرت های مؤثر با رویکرد توازنی در مثلث غرب، چین و روسیه را دنبال می کند و سفر دکتر پزشکیان به مسکو با هدف امضای معاهده راهبردی در همین راستا قابل ارزیابی است. البته سؤال مهم در خصوص چگونگی نقش آفرینی این معاهده در تقویت روابط دوجانبه در تمامی ابعاد بدون ایجاد حساسیت های غیر ضرور در روند کلی روابط خارجی با قطب های مختلف در جهان در حال گذار است؟!
روابط جمهوری‌اسلامی ایران و شوروی سابق و در مرحله پس از فروپاشی با فدراسیون روسیه، همیشه یکی از مهم‌ترین موضوعات در دیپلماسی منطقه‌ای و جهانی بوده است. این روابط همواره تحت‌تاثیر عوامل متعددی از جمله مسائل ایدئولوژیک، منافع اقتصادی، چالش‌های امنیتی و فرصت‌های استراتژیک قرار داشته است. با توجه به نقش کلان جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه در استراتژی‌های منطقه‌ای و جهانی، به‌هرحال این روابط همواره از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده و در تحلیل مسائل منطقه‌ای و جهانی مؤثر بوده است. سرزمین تزاری به‌عنوان بزرگترین همسایه تاثیرگذار همواره توجه ویژه‌ای به روابط با ایران داشته و در عین‌حال همواره روابط دو کشور فرازوفرودهایی را شاهد بوده است. ما شاهد تغییرات در مقاطع مختلف در سطوح روابط بوده ایم، اما یک موضوع خصوصا در سال‌های اخیر مورد توجه رهبران دو کشور قرار گرفته و آن تلاش و اراده جدی برای بسط و گسترش روابط است و می‌شود اذعان کرد در دو، سه سال اخیر اقدامات موثری برای گسترش روابط انجام شده و ما می‌توانیم نسبت به یک فرایند روبه‌رشد روابط در سال‌های آینده خوشبین باشیم. در سفر رئیس محترم جمهوری سند بسیار مهمی مورد توافق به روز رسانی قرار گرفته و در مسکو امضا شد و باید گفت که این یک سند پایه است که چونان چارچوبه حقوقی ارکانی محسوب می‌شود که اسناد دیگری با توجه به آن در سطوح دیگر و بخش‌های متنوع میان دو کشور امضا می‌شود و می‌توان اذعان کرد این یک سند همکاری راهبردی است که با توجه به تغییرات در ویژگی روابط دو کشور به روز می شود و براساس آن بعدا برنامه‌های همکاری در بخش‌های مختلف تحت‌عنوان موافقت‌نامه‌ها و قراردادها امضا خواهد شد.
موضوع مهم در شرایط جدید حساسیت غیر مستند غربی هاست که بیشتر ریشه در رقابت و منازعه با روسیه دارد و به‌نوعی به مباحث مربوط به همکاری‌های ایران با روسیه در جنگ اوکراین بر می شود البته باید اذعان کنیم؛ تبلیغی که در سطح بین‌المللی می‌شود با واقعیت فاصله دارد و موضوعاتی که در این خصوص از طرف غربی‌ها مطرح می‌شود، بخشی‌از آنها مربوط به رقابت نرم محور یوروآتلانتیک با روسیه برمی‌گردد. در عین‌حال که رژیم صهیونیستی هم در بزرگنمایی این همکاری‌ها تلاش وافری داشته است. واقعیت این است یک سری همکاری‌ها طبق آنچه اعلام شده، در حوزه پهپادی در حوزه مدنی و مباحث زیست‌محیطی قبل از جنگ اوکراین وجود داشته که روس‌ها شاید استفاده‌های دیگر هم از آن کرده‌اند. اما اینکه ایران در جنگ اوکراین کمک‌هایی به روسیه کرده که نقش تعیین‌کننده‌ای در تغییر سرنوشت جنگ داشته یا توانسته یک کمک راهبردی محسوب شود، و به نظر می رسد که این یک امر تبلیغی و تصنعی است که عمدتا از طرف محور عبری – آمریکایی بزرگنمایی می‌شود؛ در عین‌حال نباید این را هم انکار کنیم که این جریان تبلیغی، تاثیرات منفی در روابط ایران و اروپا داشته چرا که برای کشورهای اروپایی در شرایط جاری، موضوع جنگ اوکراین حیاتی است. البته برای روسیه هم همین گونه است و برای آنها امروز اولویت اول و آخر خروج از جنگ و بحران به صورت آبرومندانه و موفقیت‌آمیز اهمیت داشته و برای اروپایی‌ها هم مقابله و مهار روسیه همین ویژگی را دارد.
در شرایط جاری این سند یک بسترسازی بسیار مهم برای حرکت دو کشور و سوق دادن روابط به سمت یک شراکت راهبردی است؛ البته این که احساس کنیم بین دو کشور روابط راهبردی به معنای واقعی خود برقرار خواهد شد، باید بپذیریم که ویژگی های ملموسی در کار است ولی همه مولفه‌های لازمش وجود ندارد. لذا روابط به سمت شراکت استراتژیک پیش خواهد رفت. چرا که دو کشور در یک‌سری موضوعات مثل حرکت جهان به سمت جهان چند قطبی، بحث دلارزدایی، مقابله با تحریم‌های ظالمانه غرب و مقابله با هژمون آمریکا، نظام لیبرالیسم و صلح و ثبات در محور اورآسیا اهداف مشترکی دارند که طبیعتا می‌تواند بر اهمیت روابط و سوق داده شدن آن به سمت شراکت استراتژیک نقش ایفاء کند. مسکو قدرتی بزرگ با حق وتو در سازمان ملل است که این یک امر مهم در معاملات بین‌المللی و همکاری منطقه‌ای، خصوصا در بحث نوع نفوذ در محور اوراسیا محسوب می‌شود. البته ایران و روسیه در برخی موارد، مثل مسائل مرتبط با قفقاز و آسیای مرکزی و... منافع متقاطع امنیتی دارند و به نوعی تاکنون یک رویکرد تقریبا رقابتی به‌جای رفاقتی در همکاری های گسترده خصوصا در مناطق قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی بین دو کشور وجود داشته است.
در بخش اقتصادی و تجاری نیز روسیه کشوری است که از ظرفیت‌های اقتصادی خوبی برخوردار است. چیزی حدود ۷۰۰ میلیارد دلار مبادلات خارجی داشته و ایران هم ۱۵۰ میلیارد دلار مبادله خارجی دارد. دو کشور ویژگی‌های دارند که می‌توانند در دور زدن تحریم‌ها به یکدیگر کمک کنند. در عین‌حال که موضوعات دیگری مثل بحث برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای ایران، برنامه هسته‌ای و ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای ایران هم وجود دارد. موضوعات دیگری مثل مباحث کوریدورها و مسائل مربوط به انتقال کالا وجود دارد. به‌هرحال از روسیه ۲۰۰ میلیون تن کالا صادر یا وارد می‌شود و روس‌ها علاقه‌مند هستند با توجه به بسته شدن مسیرهای مستقیم با اروپا و یک‌سری کوریدورهای دیگر، بخشی از ۲۰۰ میلیون تن را با استفاده از مسیر ایران تنظیم کنند.
به‌هرحال روابط با روسیه همواره برای جمهوری‌اسلامی‌ایران مهم خواهد بود. ظرفیت برای گسترش این روابط وجود دارد و باید تلاش بیشتری شود تا سطح مبادلات افزایش پیدا کند. در سال‌های اخیر روابط رشد سالانه مبادلات ۱۵ تا ۲۰ درصد بوده و باید یک جهش در این خصوص صورت بگیرد و برای آن تلاش شود. حتما در آینده همکاری‌های سیاسی، نظامی و امنیتی ایران و روسیه در موضوعات منطقه‌ای و بین‌المللی ادامه خواهد داشت که به نفع هر دو کشور است. در عین حال از طرفی اهتمام دو کشور در اجرایی کردن ده ها اسناد امضاء شده و از سوی دیگر بسترسازی برای راهیابی کالاهای انحصاری ایران مثل خشکبار، فرش، کالاهای مصرفی، صنایع اتومبیل سازی و صیفی‌جات به بازار 140 میلیون نفری روسیه اهمیت مضاعف دارد.