روسیه اصطلاح جدید به کار برد/ دکترین جدید هسته‌ای روسیه به چه معناست؟

از سال گذشته، گفت‌وگوهایی بین متخصصان وزارت دفاع، وزارت خارجه و دفتر شورای امنیت روسیه درباره ایجاد اصلاحات در دکترین هسته‌ای این کشور انجام شده است. دکترین جدید بر خطوط قرمز مسکو برای محدود کردن بیشتر گزینه‌های اوکراین در حمله به خاک روسیه تاکید می‌کند و پیامی است برای کشورهای عضو ناتو در جهت ایجاد خویشتن‌داری در حمایت از اوکراین با محدود کردن ضدحملات کی‌یف در داخل سرزمین‌های این کشور.

* تغییرات پیشنهادی جدید چیست؟

تغییرات پیشنهادی، دکترین هسته‌ای 2020 روسیه را به‌روز‌رسانی می‌کند و هدف آن گسترش فهرست دولت‌ها و اتحادهایی است که به مسکو اجازه می‌دهد در برابر آنها از توان بازدارندگی هسته‌ای خود استفاده کند.

به عبارت دیگر زبان دکترین هسته‌ای جدید روسیه تکامل یافته است. به این معنا که از این پس حمله یک کشور غیرهسته‌ای که با حمایت یک کشور دارای سلاح هسته‌ای علیه روسیه انجام می‌پذیرد حتی با استفاده از سلاح‌های متعارف، به ‌عنوان یک حمله مشترک هسته‌ای علیه روسیه تفسیر می‌شود. 

دومین مورد در تغییرات اتفاق‌افتاده، کاهش آستانه استفاده از سلاح‌های هسته‌ای در حملات نظامی به خاک روسیه است. این مسله به آن معنی است که از این پس هرگونه استفاده از تسلیحات متعارف همانند موشک‌های هایپرسونیک، انواع پهپادها، هواپیماهای استراتژیک و تاکتیکی و همچنین موشک‌های کروز به سمت اهدافی در داخل مرزهای سرزمینی فدراسیون روسیه، توجیهی برای استفاده از توان هسته‌ای برای کرملین است.  در نهایت در حالی که دکترین‌های قبلی خواستار بازدارندگی هسته‌ای روسیه در دفاع از متحدان خود شده بود، دکترین پیشنهادی جدید خواستار پاسخ هسته‌ای در صورت حمله به بلاروس است. به ‌عبارت دیگر چتر حفاظت هسته‌ای یکسان برای مینسک ایجاد شده است. علاوه بر این، پوتین بر اهمیت سه‌گانه هسته‌ای برای تضمین بقای روسیه به عنوان ابزاری برای حفظ تعادل جهان تاکید کرد.

بر اساس نسخه فعلی سیاست بازدارندگی هسته‌ای روسیه - که توسط پوتین 4 سال پیش در ژوئن 2020 و قبل از جنگ اوکراین به تصویب رسید - سلاح‌های اتمی این کشور تنها زمانی قابلیت استفاده دارد که موجودیت فدراسیون روسیه مورد تهدید قرار گیرد. این مؤلفه تفاوت بزرگی را در دکترین جدید هسته‌ای مسکو در به‌کارگیری توان هسته‌ای این کشور در تقابل با غرب جمعی ایجاد می‌کند.

* دکترین هسته‌ای متناسب با ژئوپلیتیک کنونی

اصولا زبان دکترین‌های هسته‌ای روسیه مستقیما با شرایط ژئوپلیتیک نظم جهانی و آرمان‌های ژئوپلیتیک این کشور متناسب است. از سال 2010، لحن به کار رفته در ماهیت این دکترین‌ها هر بار تهاجمی‌تر شده است. پوتین این لحن تهاجمی را با استناد به دکترین‌های هسته‌ای تهاجمی کشورهای غرب که به قول او در حال جنگ با روسیه هستند توجیه می‌کند.

دکترین 2020 نیز از همین روش پیروی می‌کرد اما ابهامات زیادی داشت. برخی کارشناسان روس معتقدند دکترین‌های هسته‌ای گذشته روسیه به طرز وحشتناکی منسوخ شده‌اند، از جمله دکترین هسته‌ای 2020 که عملکرد موثری در بازدارندگی دفاعی و تهاجمی روسیه نداشت. از نظر آنان مشخص شدن خطوط قرمز و چارچوب‌های امنیت ملی روسیه که موجب فعال شدن دکترین هسته‌ای می‌شود بسیار حائز اهمیت است، زیرا غرب‌جمعی باید به استناد اسناد بالادستی روسیه  یک آینده‌نگری استراتژیک داشته باشد و این موضوع را فهم کند که روسیه دارای سلاح‌های هسته‌ای است و می‌تواند در صورت لزوم از آنها به شکل موثری استفاده کند.

از زمان حمله روسیه به اوکراین در سال 2022، احتمال استفاده از سلاح هسته‌ای توسط روسیه در مراحل مختلف درگیری افزایش یافته است. با وجود تهدید روسیه در استفاده از سلاح‌های هسته‌ای، غرب همچنان به تامین سلاح‌های دوربرد و موشک‌های بالستیک اوکراین ادامه می‌دهد و خطوط قرمز مسکو را تضعیف کرده یا زیرپا می‌گذارد. 

چند سال پیش، تصور اینکه ارتش‌های غرب مقر ناوگان دریای سیاه فدراسیون روسیه را بمباران کنند بسیار دشوار بود و جنگ روسیه و ناتو عملی کاملا دور از ذهن اما این دقیقا همان چیزی است که یک سال پیش اتفاق افتاد؛ زمانی که نیروهای مسلح اوکراین با موشک‌های سایه توفان  (Storm Shadow) بریتانیا به «سواستوپل» حمله کردند. عملیاتی کردن این موشک‌ها همان‌طور که خود پوتین گفت، فقط می‌تواند توسط مستشاران و امکانات ناتو انجام شود. تایید این موضوع را می‌توان در مذاکرات فاش‌شده افسران نیروی هوایی آلمان درباره دلایل امتناع برلین از تامین موشک‌های دوربرد تاروس (Taurus) به کی‌یف مشاهده کرد.

همچنین از اوایل سال جاری میلادی، اوکراین به دفعات تاسیسات انرژی روسیه را در حملات پهپادی مورد هدف قرار داده است. در آخرین مورد از این حملات می‌توانیم به حمله ارتش اوکراین به انبار نفت «کریمه» اشاره کنیم که چند روز است در شعله‌های آتش می‌سوزد. ماه مه ‌2024/ اردیبهشت 1403 پهپادهای اوکراینی به 2 ایستگاه راداری روسیه حمله کردند. این ایستگاه‌ها برای روسیه از آن جهت که سپر هشدار اولیه برای شناسایی تسلیحات هسته‌ای شلیک شده از سمت غرب هستند بسیار حائز اهمیت بود. علاوه بر این، در ماه آگوست (مرداد 1403)، اوکراین تهاجمی را در کورسک آغاز کرد و از ابتدای جنگ، برای اولین‌بار وارد خاک سرزمینی روسیه شد و مراکز مهمی همچون مرکز پمپاژ گاز سودژا (مرکز پمپاژ گاز روسیه به 3 کشور اروپایی) را تصرف و صدمات زیادی به برخی اهداف استراتژیک روسیه در این منطقه وارد کرد.

اما اکنون در شرایط میدانی فعلی، با محدود بودن گزینه‌ها برای اوکراین، زلنسکی از بریتانیا و ایالات متحده درخواست مجوز برای استفاده از سلاح‌های دوربرد به ‌منظور حمله به عمق شهرهای روسیه را کرده است. به نظر می‌رسد رهبری روسیه در تلاش است با ایجاد تغییرات در دکترین هسته‌ای، غرب را از صدور مجوز به اوکراین برای حمله به قلمرو فدراسیون روسیه با موشک‌های ناتو بازدارد. به گفته پوتین، چنین مجوزی به این معنی است که «کشورهای عضو ناتو، ایالات متحده و کشورهای اروپایی در حال جنگ با روسیه هستند».

«دیمیتری پسکوف» سخنگوی مطبوعاتی رئیس‌جمهور روسیه، با مشاهده بحث‌هایی که در غرب برای اعطای مجوز استفاده از سلاح‌های دوربرد در حال انجام است، اظهار داشت تغییرات پیشنهادی باید به عنوان یک سیگنال خاص برای کشورهای غرب‌جمعی در نظر گرفته شود. پسکوف نسبت به پیامدهای مشارکت در حمله به روسیه هشدار داد.

* بدون تغییرات اساسی

با وجود تمام هیاهو‌های خبری در غرب و حتی خود روسیه، تغییرات پیشنهادی پوتین انحراف اساسی از دکترین‌های هسته‌ای قبلی این کشور ندارد. دکترین هسته‌ای فعلی اجازه استفاده از سلاح‌های هسته‌ای را در پاسخ به حملات متعارفی که به خاک روسیه انجام می‌شود می‌دهد اما به ‌نظر می‌رسد هدف دکترین جدید پیشنهادی، توضیح بیشتر یا شفاف‌سازی شرایط استفاده از سلاح هسته‌ای از سوی کرملین است. به عنوان مثال، گسترش چتر هسته‌ای کرملین برای بلاروس یک حرکت نمادین نیست بلکه تصریح نام بلاروس در بندهای دکترین جدید به این دلیل است که چارچوب‌های اقدام هسته‌ای مسکو به صورت کاملا شفافی بیان شود. در دکترین 2020 نیز به صراحت تاکید شده بود حمله به متحد روسیه زمینه‌ را برای اقدام تلافی‌جویانه هسته‌ای فراهم خواهد کرد. تنها تفاوت در این است که اینک از بلاروس به صراحت نام برده شده و به نوعی این کشور هم جزئی از خاک روسیه شناخته شده است.

مثال دیگر در این زمینه را می‌توان در نوع همکاری‌های استراتژیک روسیه و کره‌شمالی مشاهده کرد. براساس پیمان امنیتی که ماه ژوئن امسال (خرداد 1403) میان پیونگ‌یانگ و مسکو منعقد شد، روسیه، کره‌شمالی را ذیل چتر هسته‌ای خود قرار داد. 

* واکنش بین‌المللی

پوتین تصمیم گرفت درست قبل از دیدار بایدن و زلنسکی در حاشیه نشست سالانه سازمان ملل درباره موضوع ایجاد تغییرات در دکترین هسته‌ای روسیه صحبت کند؛ جایی که روسای‌جمهور 2 کشور باید تصمیم می‌گرفتند آیا به کی‌یف اجازه دهند از موشک‌های غربی برای حمله به عمق روسیه استفاده کند یا خیر.

واشنگتن در رویکرد خود برای موافقت با اوکراین برای استفاده از تسلیحات دوربرد، حتی قبل از اینکه پوتین رسما تغییراتی را در دکترین هسته‌ای کنونی خود پیشنهاد کند، بسیار محتاطانه عمل کرده بود، زیرا اطلاعات قابل اعتمادی برای سرویس‌های اطلاعاتی و نظامی غرب از پاسخ مرگبار مسکو در صورت اجازه دادن به اوکراین برای حمله به عمق روسیه وجود داشت.

همچنین واشنگتن معتقد است تا زمانی که کرملین در آستانه شکست نظامی در اوکراین قرار نگیرد، خطر استفاده از سلاح‌های هسته‌ای توسط مسکو بسیار پایین است اما غربی‌ها همچنان سعی می‌کنند از موقعیت‌های خطرناک اجتناب کنند. با وجود حملات پهپادی اوکراین به کرملین یا رادارهای روسی - که عناصر سپر هسته‌ای هستند - کاخ سفید قصد ندارد رویکرد محتاطانه خود را تغییر دهد.

تونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا تصمیم هدف قرار دادن عمق خاک روسیه را اقدامی غیرمسؤولانه خواند اما یک روز پس از پیشنهاد پوتین برای تغییرات در دکترین هسته‌ای، در 26 سپتامبر، ایالات متحده از ارسال بمب‌های گلاید با برد 20 تا 130 کیلومتر به اوکراین خبر داد. با این حال، مقامات آمریکایی هیچ اشاره‌ای به صدور مجوز به اوکراین برای حمله به عمق خاک روسیه نداشتند. اما همان‌طور که غرب کمک‌های خود را به اوکراین گسترش می‌دهد، توجه کمتری به خطوط قرمز روسیه از خود نشان می‌دهد. در پاسخ، رهبری روسیه خواهان این است که اظهاراتش جدی‌تر گرفته شود و به‌روز‌رسانی دکترین هسته‌ای یکی از ابزارهای موجود در این فرآیند است.

در حالی که روسیه به سمت تدوین دکترین هسته‌ای 2024 خود پیش می‌رود، به نظر می‌رسد جاه‌طلبی‌های اوکراین برای دستیابی به مجوز حمله به عمق روسیه به بن‌بست رسیده و گزینه‌های این کشور در میدان نبرد محدود شده است. از سوی دیگر با توجه به بازخوردهای موجود در میان اظهارنظرهای سران اروپایی به نظر می‌رسد واکنش استراتژیک مسکو موثر واقع شده. کرملین خطوط قرمز خود را مجددا به صورت کاملا شفاف تعریف کرده و احتمال خطر غافلگیری در آینده را کاهش داده است. به نظر می‌رسد هر گونه تغییر قابل توجه در روند فعلی، به نتیجه انتخابات ریاست‌جمهوری آینده آمریکا بستگی داشته باشد.

وطن امروز